ቱርኪ ኤርትራውያን ኣገዲዳ ምምላሳ ግጉይ ምዃኑ ብላዕለዋይ ኮሚሽን ተነጊርዋ
Written by ቤት ጽሕፈት ዜና ሰዲህኤ
ሱዳናዊ ራፖርተር፡ ዶር መሓመድ ዓብዱሰላም ባቢከር
ቤት ጽሕፈት ላዕለዋይ ኮሚሽን ጉዳይ ሰብኣዊ መሰል ሕቡራት ሃገራት፡ ቱርኪ ኤርትራውያን ኣገዲዳ ናብ ሃገሮም ምስጓጓ ግጉይ ምዃኑ ዝሕብር መልእኽቲ፡ ብ16 ታሕሳስ 2014 ከም ዝለኣኸላ ተሓቢሩ። እቲ ሰነድ እቶም ኣቐድም ኣቢሎም፡ ብመንግስቲ ቱርኪ ተገዲዶም ዝተሰጉ ኣስታት 300 ኤርትራውያን ኣብ ሃገሮም ዝተፈላለዩ ግህሰታትን ስቓይን ከም ዘጋጥሞም ብምጥቃስ ዝሓደሮ ሻቕሎት ገሊጹ።
እቲ ብሰለስተ ላዕለዎት ራፖርተራት ሰብኣዊ መሰል ተዳልዩ ናብ ቱርኪ ዝተላእከ ሰነድ፡ ንቱርኪ ብዛዕባ ምእሳርን ኣገዲድካ ናብቲ ዝተፈላልዩ ሓደጋ ከጋጥሞም ዝኽእል ኤርትራ ምምላሶምን ዝምልከት መብርሂ ክወሃቦም ከም ዝሓትት’ውን ተሓቢሩ። እቲ ጸገም ናብ ዘጓንፎም ኤርትራ ኣገዲድካ ናይ ምስጓግ ስጉምቲ ምስ መሰረታዊ ዓለም ለኻዊ ሕጊ ሰብኣዊ መሰል ዝጻረር ምዃኑ’ውን እቶም ራፖርተራት ከሲሶም።
እቲ ስጉምቲ ብመንጽር ዓለም ለኻዊ ሕግን ስምምዓት ኣንጻር ምስቓይን ኣገዲድካ ናብ እተስግእ ሃገር ምስጓግን ኮይኑ፡ ቱርኪ ብ1988 ኣብቲ ሰነድ ዝኸተመት ሃገር ምዃና እውን ጠቒሱ። እቶም ራፖርተራት ኣብቲ ዝለኣኽዎ መልእኽቲ፡ ማእሰርቲ ኣብ ኤርትራ፡ ስቓይን ከቢድ ሰብኣዊ ግህሰትን ከም ዘኸትል ጠቒሶም፡ ኣብ ርእሲኡ ንዝይተወሰነ ግዱድ ውትህድርናን ምስዋርን ዘኸትል ምዃኑ ከኣ ኣመልኪቶም።
እዚ ቅድሚ ሕጂ ኣብ ልዕሊ ካብ ዝተፈላለያ ሃገራት ተገዲዶም ዝተሰጉ ኤርትራውያን ከም ዝተራእየ፡ እቶም ራፖርተራት ጠቒሶም፡ በዚ መሰረት ሕቡራት ሃገራት ኣይዲን ኣብ ዝተባህለ መእከቢ ማእከል ቱርኪ፡ 50 ዝኾኑ፡ ኤርትራውያን ግዳያት ሕጂ’ውን ኣብ ኣጸጋሚ ኩነታት ተኣሲሮም ይውቅዑን ምስ ኣዝማዶምን ናይ ሕጊ ኣካላትን ከይራኸቡ ይኽልከሉን ከም ዘለዉ ተሓቢሩ።
ድሕሪ ሕጂ ናይ ሰብኣዊ መሰል ክኢላታት፡ ቱርኪ ንመደባት ምስጓግ ኤርትራውያን ንከተቋርጾን መነባብሮ ናይቶም ሒዛቶም ዘላ ከተመሓይሽን ከም ዝጸውዑን ብወገን ቱርኪ ግና ቅልጡፍ መልሲ ከም ዘይተረኽበን ተፈሊጡ። ነቲ ናብ ቱርኪ ዝተለእከ ሰነድ፡ ናይ መወዳእታ መልክዕ ዘትሓዘ፡ ሱዳናዊ ዶር መሓመድ ዓብደልሰላም ባቢከር ፍሉይ ራፖርተር ሰብኣዊ መሰል ኤርትራ ምዃኑ’ውን ተፈሊጡ።
ባህግና Bahgna Media 17 12 2024: ንዝኽሪ መበል 19 ዓመት መስዋእቲ ተጋዳላይ ስዩም ዑቕባሚካኤል ተዳለወ።
Written by Bahgna MediaMedia
ኣብዚ እዋንዚ ብደረጃ ከባቢና ኮነ ዓለም ዝተፈላለዩ ቅልጡፋት ፖለቲካዊ ለውጥታት ይረኣዩ’ለዉ። እቲ ለውጥታት ናይ ክብን ለጠቕን ባህሪ ዘለዎ ኮይኑ፡ ኣብዚ እዋንዚ ግን ብቕልጣፈ ዝሕንበብ ዘሎ እዩ። እዚ ቅልጡፍ ለውጥታት ኣብቲ ዘዝተኸስተሉ ኩርነዓት ጥራሕ ተደሪቱ ዝተርፍ ዘይኮነ፡ ብዝተፈላለዩ መልክዓት ዝግለጽ ናይ ቀረባን ርሑቕን ተጽዕኖታትን ጽልዋታትን ኣለዎ። እቲ ጽልዋ ብፍላይ ዓለምና ሳላ ዘመናዊ ዕቤት መራኸቢ ናብ ሓንቲ ስድራቤት ኣብ ዝተለወጠትሉ ዘመን ቅልጡፍን ኣርሒቑ ዝጐዓዝን እዩ።
ኣጀንዳ ካብ ዝኸውን ልዕሊ 3ተ ዓመታት ዝኾኖ ኣዕናውን ደማውን ውግእ ዩክረይንን ሩሲያን፡ ዓመቱ ዘሕለፈ ውግእ እስራኤል ኣንጻር ሓማስን ሂዝቡላህን ብቐጥታ፡ ከምኡ ድማ ምስ ኢራን ተፈጢሩ ዘሎ ሓያል ወጥሪ፡ ምርጫ ሓያል ሃገር ኣሜሪካ፡ ደርሓር ድማ ህልዊ ምዕባለ ሲርያ ካብቶም እውናውያን ኣዘራረብትን ጽልወኦም ኣርሒቑ ዝጐዓዝ ኮይኖም ኣለዉ። እዞም ምዕባለታት ጠቕላላ ኣሰላልፋ ሓይልታት ክቕይሩ ትጽቢት ዝግበረሎም ተረኽቦታት እዮም።
ኣብዚ ቀረባና ኣብ ሱዳንን ኢትዮጵያን ዝቕጽል ዘሎ ሕድሕድ ውግኣትን ዘኸትሎ ዘሎ ስደትን ምምዝባላትን ዘሻቕል’ዩ። ኤርትራ፡ ግብጽን ሶማሊያን ኣንጻር ኢትዮጵያ ዝመስል ዝደኮነኦ “ኪዳን ኣስመራ”፡ ናይ ጥዕና ኣይኮነን። ድሕሪ ቃለ መጠይቕ ኢሳያስን ብኢትዮጵያ ኣንጻሩ ዝተዋህበ ግብረ መልስን ዝያዳ ዝጋደድ ዘሎ ዲፕሎማሲያዊ ወጥሪ ክልቲአን ሃገራትን ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን ነብርቲ ኢትዮጵያ ዘስዕቦ ዘሎ ምክልባትን ዘቕስን ኣይኮነን። ፖለቲካዊ ሕምስምስ ኣብ ትግራይን ምርጫ ሶማሊላንድን ናቶም ጸላዊ ብጽሒት ኣለዎም። መንግስታት ኢትዮጵያን ሶማሊያን ኣብዚ ቀረባ መዓልታት ብመንጐኝነት ቱርኪ ፍልልየን ብኢህንምሂን ክፈትሓ ምስምመዕን ናይ ኢሳያስ ጃላነት ዘርኢ ተርእዮ እዩ። እዚ ስምምዕ ክልቲአን ሃገራት ኣብ ኣንካራ፡ ንኢሳያስ ድሕሪ ፕሪቶርያ ዳግማይ ናይ ውግእ ህርፋኑ ዝኾልፍ ተረኽቦ እዩ።
ናይ ኢሳያስ ናብ ኢትዮጵያ፡ ሱዳንን ሶማሊያን ዕጡቓት ሓይልታት ምስራግ፡ ኣብ ጉዳይ ካለኦት ኢድ ከም ዘለዎ ከም ዘርኢ በብግዜኡ ብዝተፈላለዩ ኣካላት ክለዓል ዝጸንሐ እዩ። ከምኡ ድማ “ኣብ መንጎ ኤርትራን ትግራይን ሓድሽ ኣንጻር’ቲ ብኣብይ ኣሕመድ ዝምራሕ ብልጽግና ዝምድና ክፍጠርዶ ይከኣል?” ዝብል መድረኻዊ መዛረቢ ሕቶ ክኸውን ምጅማሩ ናይቲ ምዕባለታት ምጽልላው፡ ካብ ኣብ ልዕሊ ኢሳያስን ጉጅለኡን ሓሊፉ፡ ኣብቶም ንለውጢ ንቃለስ ዘለና ኤርትራዊ ሓይልታት ዘሕድሮ እወንታዊ ይኹን ኣሉታዊ ተጽዕኖ’ውን ግቡእ ግምት ክወሃቦ ዝግበኦ እዩ።
ናይ ግዜ ጉዳይ እንተዘይኮይኑ፡ ህዝቢ ዝብድሉን መሰላቱ ግሂሶም ዝረግጹን ዲክታተራት፡ ነቲ ዝፍጽምዎ በደላት ከቢድ ዋጋ ካብ ምኽፋል ከምዘይድሕኑ ኣብ ርእሲ ዝሓለፉ ተመኩሮታት እነሆ ኣብዚ እዋን ኣብ ሲርያ ተጋሂዱ። እዚ ብመንጽር’ቲ ህግደፍ ኣብ ኤርትራ ኩሉ ነገራት ዓጽዩን መሰላት ህዝቢ ነፊጉን ክዕንድሮ ዝጸንሐን ዘሎን ኣብ ልዕሊ ኤርትራዊ ፖለቲካዊ ዛዕባና ጽልዋኡ ኣዝዩ ዕዙዝ እዩ። እቲ ጽልዋኡ “ዲክታተር ኢሳያስን ጉጅለኡን ከም’ቲ ሶርያዊ ቤተሰባዊ ወጻዒ ስርዓት ዕድሚኡ ኣኺሉ፡ በሽር ኣል-ኣሳድን ምምሕዳሩን ክወድቕ ናይ ግድን እዩ” ብዝብል ታራ ኣገላልጻ ጥራይ ዝንገር ኣይኮነን። ናባና ናብቶም ምእንቲ ፖለቲካዊ ለውጢ ኣብ ኤርትራ ንቃለስ ዘለና’ውን ዘመሓላልፎ ኣገዳሲ መልእኽቲ ኣለዎ። ወጽዓን ግፍዕን ህዝቢ ሶርያ ክሳብ ክንደይ መሪር ከም ዝነበረ ኩሉ ገዲፍካ፡ ኣብ ሲድናያ ዝተባህለን ካለኦትን ኣብያተ ማእሰርቲ ናይታ ሃገር ዘርአ ዘሎ ናይ ግፍዒ ምስክርነት ኣስንባዲ እዩ። እዚ ምስክርነት’ዚ ጽባሕ ኣብ ኤርትራ ዒራዒሮን ዓዲ ኣብየቶን ካለኦት ኣብያተ-ማእሰርትን ከም ዝደግመኦ ዘጠራጥር ኣይኮነን። ሎሚ ሱርያውን ኣስማት ናይቶም ኣብ ቤት ማእሰርቲ ዝተረሸኑን ዝተሓንቁን ቤተሰቦም ክንገሮም ተሰሪዖም ይረኣዩ’ለዉ። እቲ ሎሚ ተሓቢኡ ዘሎ ድምጺ ኤርትራውያን ግዳያት ከኣ ጽባሕ ክስማዕን ክረኣን እዩ።
ዲክታተራት “ድሕረይ ዳንዴር ኣይትብቆላ” ብዝብል ፖሊሲ ዝምርሑ ስለ ዝኾኑ፡ እቲ ዝፈጠርዎ በደል ብምውዳቖም ጥራይ ዝውገድ ዘይኮነ፡ ምስተወገዱ ዝገድፍዎ “ሕማም ደሓር” እውን ኣሎ። ኣብ ሱርያ ድሮ ናይዚ ሕማም ደሓር ምልክታት ይረአ’ሎ። ናይ ኢስራኤል ኣብ ገለ ከባብን ትካላትን ሱርያ ጽዑቕ ወተሃደራዊ ስጉምቲ ምውሳድ፡ ናይቲ ሕማም ደሓር መርኣያ ጌርካ ዝውሰድ እዩ። ናይቲ ኣብ ዓለም ተበቲኑ ዝጸንሐ ኣስታት 14 ሚልዮን ሱርያዊ ስደተኛ ናብ ሃገሩ ናይ ምምላስ ዕልቕልቕን ዘድልዮ ቀረብን መጽለልን ካልእ በዳሂ መርኣያ እዩ። “እቶም ለውጢ ዘምጽኡ ኣካላትከ ክሳብ ክንደይ ኣሳንዮም ሃገር ክመርሑ እዮም?” ዝብል ድማ፡ ምስ በሽር ኣል-ኣሳድ ሓቢረን ዝተሳዕራ ሃገራት ብዙሓት ምስ ምዃነን ዘሰክፍ እዩ።
ናይዚ ስኽፍታ መሰረታዊ መፍትሒ እምበኣር፡ ጐኒ ንጐኒ እቲ ዲክታተራት ንምውጋድ ዝግበር ቃልሲ፡ ብዛዕባቲ ድሕሪኡ ዝኽሰት ምዕባለ ኣብ ግምት ዘእተወ፡ “ ዲክታተር ደኣ ይውደቐልና እምበር፡ ድሕሪኡስ ሽዑ ነርክበሉ” ካብ ዝብል ኣንዊሑ ዘይጥምት ኣተሓሳስባን ኣካይዳን ምውጻእ እዩ። ኣብ ክንድኡ ናይቲ ነካይዶ ዘለና ናይ ለውጢ ቃልሲ ቀዳምነት ምውጋድ ዲክታተርያዊ ጉጅለ ምዃኑ ዘየዳዲ ኮይኑ፡ ግን ድማ “ድሕሪ ውድቀት ህግደፍከ ብኸመይን ናበይን?” ናይ ዝብሉ ሕቶታት ዕቱብ መልሲ ምርካብ ካብቲ ምውዳቕ እቲ ዲክታተርን ምምሕዳሩን ፈሊኻ ዝረአ ዋኒን ኣይኮነን። ነዚ ሕቶዚ ንምምላስ እዩ ከኣ “ቀዳምነታትና ሰሪዕና፡ ፍልልያትና መልክዕ ኣትሒዝና፡ ኣብቲ ዘሰማምዓና ብሓባር እንቃለሰሉ ሰፊሕ ናይ ሓባር ጽላል ምምስራት” ዘይስገር ዝኸውን። ፖለቲካዊ ሓይልታት ኤርትራ (ፖሓኤ)ን ካለኦት ኣካላት ለውጥን ናይ ሓባር መድረኽ ንምፍጣር ዝጽዕትሉ ዘልዉ ተደላይን ዘይስገርን ዝኸውን እምበኣር ብመንጽር’ዚ ስለ ዝቃነ እዩ።
ስለዚ ቀዳምነት ቃልስና ነቲ ዘይተርፍ ምውጋድ ዲክታተር ምቅልጣፍ ምዃኑ ኣሚንና ንሰርሓሉ ዘለና እዩ። ምስኡ ኤርትራ ድሕሪ ውድቀቱ ክትኮነልና ንብህጎ፡ ብምውጋዱ ጥራይ ስለ ዘይረጋገጽ፡ ንድሕሪ ውድቀት ዝምጥን ኩለ-መዳያዊ ምድላው ከም ዘድልየና ኣይንዘንግዕ። እዚ ድሉውነት ብሓደ ውሱን ኣካል ናይቲ ምእንቲ ለውጢ ዝቃለስ ዘሎ ሓይልታት ዝረጋገጽ ከምዘይኮነ ንእመን። ናይ ኩልና እቶም ሓላፍነት ህዝብን ሃገርን ተሰኪምና ዘለና ምዃኑ ከኣ ንገንዘብ። ነዚ ተገንዚብና ድማ ብሓባር ክንስጉም ኣብ እንግደደሉ መድረኽ ምህላውና ንረዳእ።
ስእሊ ካብ ኣገልግሎት ዜና ሱዳን
ፕረሲደንት ኤርደጋን፡ ቱርኪ ንሱዳን ዝወሃብ ሓገዝን ሓድነት ሱዳን ኣብ ምሕላው ዘለዋ ጽኑዕ መርገጽን ብምሉእ ዓቕማ ከም እተሕድሶ ከምኡ’ውን ሱዳንን ሕቡራት ዓረብ ኤመረትን ናይ ምትዕራቕ መደብ ከም ዘለዋ ምግላጹ ኣገልግሎት ዜና ሱዳን ኣፍሊጣ። ፕረሲደንት ቱርኪ ነዚ ዝገለጸ ብ13 ታሕሳስ 2024 ምስ ጀነራል ኣልቡርሃን ብተለፎን ኣብ ዘካየድዎ ርክብ ምዃኑ ከኣ እታ ኣገልግሎት ዜና ኣፍሊጣ።
ኣብዚ ቀረባ መዓልታት ንኢትዮጵያን ሶማሊያን ዝሸምገለ፡ ፕረሲደንት ጠይብ ኤርዶጋን፡ ድሕሪ ምስ ጀነራል ኣልቡርሃን ብተለፎን ምዝርራቡ ኣብ ዘውጸኦ መግለጺ፡ ሃገሩ ናብ ሱዳን ዝግበር በረራ ነፋሪት ኣብ ቀረባ ግዜ ንምሕዳስን ዘድሊ ሰብኣዊ ሓገዝን ንምቕራብን ቅርብቲ ከም ዘላ’ውን ሓቢሩ። ምስዚ ብምትሕሓዝ ድማ፡ ኣብ መንጎ ክልቲአን ሃገራት ዘሎ ዲፕሎማስያዊ ዝምድና ንምድልዳልን ኣብ ሕርሻ፡ ንግድን ዝኣመሰሉን ቁጠባዊ ሰክተራት ዘለዎም ዝምድና ንምሕያል ዘኽእል ወፍሪ ንምክያድ ሃገሩ ቅርብቲ ምህላዋ ኣረጋጊጹ። ምስዚ ብምትሕሓዝ ከኣ ቱርኪ ንሱዳንን ሕቡራት ዓረብ ኤመረት ኣቀራሪብካ ንምትዕራቕ ድልውቲ ምህላዋ ኣብቲ መግለጺ ምጥቃሱ እታ ኣገልግሎት ዜና ጠቒሳ።
ጀነራል ኣብደልፈታሕ ኣልቡርሃን ብወገኑ፡ ናይ ቱርኪ ደገፍን ምትሕብባርን ተቐቢሉን ንኢዱን፡ ፕረሲደንት ኤርደጋን ብዞባውን ዓለም ለኻውን ደረጃ ሰላም ንምስፋን ይገብሮ ንዘሎ ጻዕርን ኣብ ጉዳይ ሲርያን ንዘርኣዮ ኣተሓሕዛን ኣመስጊኑ። ኣተሓሒዙ ከኣ ቱርኪ ነቲ ኣብ ሱዳን ብሰንኪቲ ብጀነራል ሕምቲ ዝምራሕ ተወርዋሪ ፍሉይ ሓይሊ ዝተላዕለ ዝበሎ ውግእ፡ ኣብ ምውጋድን ቁጠባዊ ወፍሪ ኣብ ምትብባዕን ንእትገብሮ ጻዕሪ ከም ዝድግፍ ኣረጋጊጹ።
እዚ ከምዚሉ እንከሎ፡ እቲ ሱዳንን ኤምረትን ናይ ምትዕራቕ መደብ ዘለዎ መራሒ ቱርኪ፡ ናይ ግዳም ሓይልታት ኣብ ጉዳይ ሱዳን ኢዶም ካብ ምእታው ንክቑጠቡ ምጽውዑ ሱዳን ትሪቡን ብወገና ኣፍሊጣ። ኣብ መንጎ ጀነራል ኣልቡርሃንን መንግስቲ ኤመረት ፍልልይ ዝተፈጥረ፡ ሱዳን ኤመረት ንጀነራል ደጋሎ ዕጥቂ ተቕርብ ኣላ ብዝብል ስለ እትኸሳ ምዃኑ ዝዝከር እዩ።
ኣብዚ እዋንዚ ኣብ ጉዳይ ሱዳን ኢድ የእትዉ ካብ ዘለዉ ሓደ ጉጅለ ኢሳያስ ምዃኑ ዝፍለጥ እዩ። ስለዚ ከምቲ ጉዳይ ሶማልን ኢትዮጵያን ብመንገዲ ቱርኪ ሰላማዊ መንገዲ ብምሓዙ ተኾሊፍዎ ዘሎ፡ ጉዳይ ሱዳን ካብ ኢዱ ከይወጽ ከም ዘሰንብዶ እውን ፍሉጥ እዩ።
ኣብዚ እዋንዚ ናይ ዓለም ኣጀንዳ ኮይና ዘላ ሲርያ፡ ኣብ ምዕራባዊ ክፍለ ዓለም ኢስያ እትርከብ፡ ኣስታት 185,180 ትርብዒት ኪሎ ሜተር ዝስፍሓታ ሃገር እያ። ዓረብ ረፐብሊክ ሲርያ፡ ብሰሜን ምስ ቱርኪ፡ ብምብራቕን ደቡባዊ ምብራቕን ምስ ዒራቕ፡ ብደቡብ ምስ ዮርዳኖስ፡ ብደቡባዊ ምዕራብ ምስ እስራኤል ብምዕራብ ምስ ሊባኖስን ባሕሪ መዲተራንያንን ትዳወብ።
ሲሪያ 14 ምምሕዳራዊ ክልታት ክህልዋ እንከሎ፡ እታ ዝዓበየት ናይታ ሃገር ዋና ከተማ ድማ፡ ደማስቆስ እያ። ምስቲ ኩነታት ኣሃዛት ኣብ ሲሪያ ዝቀያየሩ’ኳ እንተኾኑ፡ ደማስቆስ ኣብዚ እዋንዚ ኣስታት 2,685,000 ነባሪ ህዝብን 105 ትርብዒት ኪሎሜተር ስፍሓትን ከም ዘለዋ ይንገረላ።
ጠቕላላ ብዝሒ ህዝቢ ሲሪያ ኣብ 2024 ኣስታት 24,672,760 እዩ። ካብዚ 16.7 ሚልዮን ዝኸውን ካብ ህዝባ ብሰንክቲ ኣብ 2011 ዘጋጠመ ውግእ ዝተመዛበለ ኮይኑ፡ ካብኡ እቲ 6.7 ሚልዮን ኣብ ዝተፈላለያ ሃገራት ከም ስደተኛን ሓታቲ ዑቕባን ዝተመዝገበ እዩ። ካብተን ሲርያውያን ስደተኛታት ብብዝሒ ዝተዓቑቡለን ሃገራት፡ ቱርኪ፡ ሊባኖስን ዮርዳኖስን ጐረባብታ ክኾና እንከለዋ፡ ካብ ኤውሮጳ ድማ ጀርመን ምዃና ይንገረላ። ናብ ቱርኪ ስተሰዱ ጥራይ ክሳብ 3.2 ሚልዮን ይበጽሑ። ናብ ጀርመን ድማ 1.3 ሚልዮን።
ኣብዚ እዋንዚ ድሕሪ ውድቀት መንግስቲ በሺር ኣል ኣሳድ፡ ቅድም ኣባል ኣልቃዒዳ ከም ዝነበረ ብዝንገረሉ መሓመድ ኣል-ጀላኒ ዝምራሕ ሓያት ታሕሪር ኣል ሻም ዝበሃል ጉጅለ ዝለዐለ ኢድ ዘለዎ ኣካል ስልጣን ኣብ ምድልዳል ይርከብ። ኣብቲ ኣንጻር መንግስቲ በሺር ኣልኣሳድ ክግበር ዝጸንሐ ቃልሲ ኣብ ሰሜናዊ ምዕራብ እታ ሃገር ዘመሓድር ዝነበረ ተቓዋሚ፡ መሓመድ ኣልበሺር ግዝያዊ ቀዳማይ ሚኒስተር ኮይኑ ብመሓመድ ኣል-ጀላኒ ተመዚዙ ኣሎ። እዚ መሰጋገሪ ቀዳማይ ሚኒስተር ስልጣኑ ክሳብ መጋቢት 2025 ዝጸንሕ ኮይኑ ቀዳምነታቱ ኣብታ ሃገር ሰላምን ምርግጋእን ምስፋንን ስደተኛታት ናብ ሃገሮም ምምላስ ምዃኡ ከኣ ኣዊጁሎ።
ኣብዚ እዋንዚ ኣብ ሶሪያ ዝተፈጥረ ኩነታት ምእንቲ ለውጢ ንዝቃለሱ ወገናት ተስፋ ዝህብ እዩ። እንተኾነ ምስቲ ኣብታ ሃገር ናይ ብዙሓት ፖለቲካዊ ሓይልታትን መንግስታትን ኢድ ኣእታውነት ምጽንሑን ምህላዉን፡ ኣብ ቅድሚኣ ዝጽበያ ዘሎ ዕድላትን ብደሆታትን ኣዝዩ ሓያል እዩ።
More...
ኢትዮጵያን ሶማሊያን ሓቢረን ክሰርሓ ምስምመዐን መግለጺ ኣውጺአን
Written by ቤት ጽሕፈት ዜና ሰዲህኤ
ቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ ኣብይ ኣሕመድን ፕረሲደንት ሶማሊያ ሓሰን ሼኽ ማሕሙድን ብ11 ታሕሳስ 2024 ኣብ ርእሰ ከተማ ቱርኪ ኣንካራ፡ ብመንጎኝነት ናይታ ሃገር ፕረሲደንት ጠይብ ኤዶጋን ናይ ሓባር መግለጺ ስምምዕ ምኽታሞም ጋዜጣ ዋሽንግተን ፖስት ሓቢራ።
ክልቲኦም መራሕቲ ናይ ክልቲአን ሃገራት ልኡላውነትን ግዝኣታዊ ሓድነትን፡ ብመሰረት ዓለም ለኻዊ ሕግታትን መትከላት ሕብረት ኣፍሪቃን ኣኽቢሮም ክሕልዉን ድሉዋት ምዃኖም በቲ ስምምዖም ኣረጋጊጾም። ምስዚ ብምትሕሓዝ ካብ ናይ ኢትዮጵያ ካብ ናብን ሕቶ ኣፍደገ ባሕሪ ሕቶ ዝነቅል ኩለ መዳያዊ ረብሓ፡ ልኡላውነት ፈደራል ረፐብሊክ ሶማሊያ ብዝዕቅብ ክረጋገጽ ምርድደኦም ኣብቲ መግለጺ ሰፊሩ። ከምኡ’ውን ኣብ ዝሓለፈ ኣብ መንጎኦም ዝጸንሐ ዘይምርድዳእ፡ ንድሕሪት ገዲፎም ኣብ መጻኢ ናይ ክልቲኦም ረብሓ ናብ ዘረጋግጽ ከተኩሩ ምርድድኦም ተጠቒሱ።
ነቲ ዝተሰማምዕሉ መግለጺ ብዝምልከት፡ ካብ 25 ለካቲት 2025 ጀሚሩ ኣብ 4ተ ኣዋርሕ ዝፍጸም፡ በቲ ሓደ ወገን ኢትዮጵያ ኣፍደገ ባሕሪ እትረኽበሉ፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ ናይ ሶማሊያ ልኡላውነት ዝዕቀበሉ መስርሕ ንምዝርጋሕ ከም ዝተሰማምዑ ተፈሊጡ። እቲ መግለጺ፡ ንኣበርክቶ ሰራዊት ኢትዮጵያ ከም ኣካል ዓቃብ ሰላም ሕብረት ኣፍሪቃ ኣብ ሶማልያ ንዘለዎ ኣበርክቶ ኣፍሎጦ ክወሃቦ ድማ ተሰማሚዖም ተባሂሉ።
ብዘይካዚ ክልቲኦም መራሕቲ ኣብ መዳይ ንግዲ፡ ናይ መሬት ክራይን ዝኣመሰለን ዘጠቓልል፡ ሓቢሮም ዝረብሕሉ መስርሕ ከመዓራርዩ ምስምመዖም ተጠቒሱ። እዚ ስምምዕም ፈደራላዊ መንግስቲ ኢትዮጵያ፡ ልኡላውነት ሶማሊያ ብዘውሕስ፡ ዘተኣማምን፡ ውሑስን ቀጻልን ኣፍደገ ባሕሪ እትረኽበሉ ኩነታት ክፍጠር ዘኽእል ምዃኑ ኣብቲ መግለጺ ምስፋሩ ተፈሊጡ።
ክልቲኦም ወገናት ፕረሲደንት ቱርኪ ጠይፕ ኤርዶጋን ኣቀራሪቡ ናብቲ ብደረጃ ክልቲአን ሃገራት ጥራይ ዘይኮነ፡ ብደረጃ ዞባ’ውን ምርግጋዝ ኣብ ምስፋን ክሕግዝዩ ዝተባህለ ስምምዕ ሰለ ዘብጽሖም ኣመስጊኖም፡ ኣብ ቀጻሊ መስርሕ ደገፉ ከይፍለዮም ምጽወዖም’ውን ኣብቲ ዝተሰማምዕሉ መግለጺ ምስፋሩ ተመልኪቱ። ፕረሲደንት ኤርደጋን ብወገኑ፡ ነቲ ስምምዕ “ናብ ሕድሽ ምዕራፍ ዘእትው ሓድሽ ተበግሶ” ከም ዝበሎ ተነጊሩ።
እዚ ከምዚሉ እንከሎ፡ ኣብቲ ዝተሰማምዕሉ መግለጺ፡ ብዛዕባቲ ብ1 ጥሪ 2024 ኣብ መንጎ ኢትዮጵያን ሶማሊላንድን ዝተበጽሐ መረዳድኢ ሓሳባት (MEMERANDUM OF UNDERSTANDIG) እሞ ኢትዮጵያን ሶማሊያን ናብ ዝለዓለ ዲፕሎማስያዊ ወጥሪ ንክኣትዋ ጠንቂ ዝኾነ ሰነድ ዝምልከት ብቐጥታ ኣይተጠቕሰን።
ኮሚሽን ሰብኣዊ መሰል ሕቡራት ሃገራት፡ ሰባት ኣብ ገዛእ ቤቶም፡ ቦታ ስረሖን ካልእ ቦታን ዘጋጥሞም ጥሕሰት ሕግን መሰልን ኣጻርዩ ፍትሒ ከም ዝረኽቡን ማሕበረሰብ ሰላም ንክኾውን ዘረዳድእን ትካል እዩ። ከምኡ እውን ብመሰረት’ቲ ኣብ ፓሪስ ብ1995 ዝጸደቐ፡ ሕጊ ናይ ሰባት ሲቪላውን ፖለቲካውን መሰላት ኣብ ምውሓስ ዝሰርሕ ኣካል እዩ።
ዓለምለኻዊ መዓልቲ ሰብኣዊ መሰል 10 ታሕሳስ፡ በብዓመቱ ዝተፈላለዩ ጭረሖታት ብምቅላሕ ዝዝከር ኮይኑ፡ ኣብ 2024 ከንጸባርቕ ዝተሓርየ ጭረሖ ከኣ “መሰልናን መጻኢናን ሕጂ” ዝብል እዩ። ኣብ ውድብ ሕቡራት ሃገራት ኮሚሽን ሰብኣዊ መሰል፡ ሰላማዊትን ማዕርነታዊትን ዓለም ኣብ ምፍጣርን ግብራዊ መፍትሒ ኣብ ምርካብን ኣውንታዊ ጽልዋ ከም ዘለዎ ይኣምን።
ጉዳይ ሰብኣዊ መሰል ኣብ መጀመርያ፡ ብደረጃ ውድብ ሕቡራት ሃገራት ሰፊሕ ምይይጥ ተኻይድሉ፡ ኣብ መወዳእታ ብጠቕላሊ ጉባአ ናይቲ ትካል ብ1948 እዩ ጸዲቑ። ኣብቲ ኣብ መጀመርያ ዝጸደቐ ሕጊ፡ ንኹሉ ወዲ ሰብ ማዕረ ዝብጽሕዎ 30 ቀንዲ መሰላትን ነጻነታትን ከም ዝሓቁፍ ከኣ ሰነዳቱ ይሕብሩ።
ኢሊኖር ሩሰቨልት፡ ከም ኣደመንበር ኮሚሽን ሰብኣዊ መሰል ሕቡራት ሃገራት፡ ኣብ ምጽዳቕ እቲ ናይ 1948 ቻርተር ግደኣ ዕዙዝ ከም ዝነበረን ኩሉ ግዜ ከም ናታ ኣውንታዊ ኣህጉራዊ ውርሻ ኮይኑ ዝዝከር ዘሎ እዩ።
ኣብቲ ቻርተር ካብ ዝሰፈሩ ኣገደስቲ ዓንቀጻት፡ ብህይወት ናይ ምንባር፡ ካብ ስቓይን ዘይሰብኣዊ ኣተሓሕዛን ነጻ ምዃን፡ ካብ ባርነትን ናይ ጉልበት ምዝመዛን ነጻ ምዃን፡ መሰል ነጻነትን ሓርነትን ምውሓስ፡ መሰል ምርካብ ፍትሓዊ ፍርድን ካብ ዘይሕጋዊ መቕጻዕቲ ነጻ ምዃንን ዝብሉ ይርከብዎ። ዓንቀጽ 9 ናይቲ ቻርተር ከኣ ግዳይ ጃምላዊ ማእሰርቲ፡ ምጭዋይን ስደት ንዘይምዃን የመልክት።
ኣብ ኤርትራ ኣብ ልዕሊ ህዝብና ይወርድ ካብ ዘሎ በደላት “ጥሕሰት ሰብኣዊ መሰላት” ጐሊሑ ዝረአ እዩ። ካብዚ ብምንቃል እቲ 47 ዝኣባላቱ ባይቶ ሰብኣዊ መሰል ሕቡራት ሃገራት፡ እቲ ጥሕሰት ንክውገድ ብተደጋጋሚ ከቕርቦ ዝጸሐ ምጽንታ ታት ኣይተተግበረን። በዚ ኣጋጣሚ ከኣ ኩሎም እቲ ጉዳይ ዝምልከቶም ኣካላት ንምኽባር ሰብኣዊ መሰል ኣብ ኤርትራ ቆላሕታ ከይነፍግዎ ንጽውዕ።
ዝተወደበ ኣካል ይኹን ባእታ፡ ካብ ዝኽተሎ ኣተሓሳስባ ፈሊኻ ምርኣዩን ምምዛኑን የጸግም’ዩ። ከምኡ ስለ ዝኾነ ከኣ፡ ካብ ናትካ ዝተፈልየ ኣተሓሳስባ ምስ ዝኽተል ጉጅለ ይኹን ውልቀሰብ ብፍላይ ሓሳብካ ናይ ምግላጽ ናጻ ሃዋህው ኣብ ዘየብሉ ኩነታት ተኸኣኢልካ ምንባር ኣጸጋሚ እዩ። እቲ መሰረታዊ ጠንቂ ናይቲ ምርሕሓቕ ከኣ ኣካልነት ወይ ሰብነት ዘይኮነ፡ ኣተሓሳስባ ዝፈጥሮ ፍልልይ እዩ።
ህዝቢ ኤርትራ ኣንጻር ህግደፍ ንክንቃለስ ዝድርኾ ቀንዲ ምኽንያት፡ ናይቶም ኣብኡ ተጸፍዮም ዘለዉ ከም ሰባት ዘይኮነ፡ እቲ ዝኽተልዎ ተጻባኢ ኣተሓሳስባ እዩ። ግና ድማ እቲ ኣተሓሳስባ ብዘይቲ ዘንቀሳቕሶ ኣካል ድዩ ጉጅለ ግብራዊ ህልውና ስለ ዘየብሉ፡ ምስቲ ዘተግብሮ ኣካል ኣብ ምርሕሓቕን ምስሕሓብን ክእቶ ግድን እዩ። ብፍላይ ከኣ ናይ ኣተሓሳስባ ፍልልይ ብናጻነት ምንጽብራቕ ዘኽእል ሕጋውን ዲሞክራስያውን ባይታ ኣብ ዘየብሉ፡ እቲ ፍልልይ ከምዚ ኣብ ሃገርና ኣጋጢሙ ዘሎ፡ ኪኖ ብኣተሓሳስባ ምርሕሓቕ፡ ኣብ መንጎቶም ብሓሳብ ዝፈላለዩ ጽልእን ምጥፋእን ከም ከጋጥም ኤርትራውያን ንነብሮ ዘለና እዩ።
ሓደ ኣካል ምስ ግዜን ምዕብልናን ኣተሓሳስባኡ ክቕይር ይኽእል’ዩ ኢልካ’ ምግማት ይከኣል’ዩ። ካብዚ ነቒሉ ምስቶም ኣንጻሩ ዝጸንሑ ናይ ምስላፍ ኣጋጣሚ ክፍጠር እንከሎ ዘገርም ኣይኮነን። ከም ህግደፍ ዝኣመሰለ ኣካል ግና ካብቲ ጸረ ህዝቢ ኣተሓሳስባኡ ንድሕሪት ክምለስ ኣብ ዘይክእለሉ ዝጠሓለ ስለ ዝኾነ፡ ካብ መዓሙቕ ድርቅና ወጺኡ፡ ወገን ህዝቢ ኮይኑ ክስለፍ እትጽበዮ ኣይኮነን።
ንሓደ ኣካል ካብ ፖለቲካዊ ኣተሓሳስብኡቡ ወጻኢ፡ ምኽኑይ ብዘይኮነ መዕቀኒ ብዓይኒ ጽልኢ ምርኣዩ ቅኑዕ ኣይኮነን። ንናይ ኣተሓሳስባ ፍልልይ ግምት ከይሃካ፡ ብዓዲ፡ ጾታ፡ እምነትን ካልእን ምስ ዝፍለየካ ምጽላእ’ውን ከምኡ ናብ ግጉይ ናይ ቃልሲ መንገዲ ዝመርሕ እዩ። ኣቶ ኢሳያስ ኣፈወርቂ፡ መሰላት ህዝቢ ዝዕምጽጽ፡ ነብሱ ልዕሊ ህዝቢ ዝሰርዕ፡ ኣብ ክንዲ ፍትሒ ምቕታልን ምስዋርን ዝመርጽ፡ ኣብ ክንዲ ሰላም ውግእ ዝወልፍ፡ ኮታ ህዝቢ ኣብ ሃገሩን ጸጋታታን ወሳኒ ከይከውን ዝኸልእ ጨካን ምዃኑ፡ ዓለም ብዓለማ ዝፈለጠቶ ተወዳዳሪ ዘየብሉ ዲክታተር እንተዘይከውን፡ ከም ሰብ ኢሳያስ ኣፈወርቂ ስለ ዝኾነ ጥራይ ኣይመተጸልአን። ስለዚ ናብዚ ዘለዎ ዝተጸልኣ ደረጃ ዘውደቖ ኣተሓሳስባኡ እዩ። ህዝብናን ውድባቱን ኣንጻር’ቲ ጉጅለ ዲክታተር ዝቃለሱ ዘለዉ’ውን ንኢሳያስ ከም ሰብ ስለ ዝጸላእዎ ዘይኮኑ፡ ብሰንክቲ ዝዓበየሉን ክሳብ ሕጂ ዘይገደፎን ጸረ ሰላም፡ ዲሞክራሲን ዕቤትን ኣተሓሳስባኡን ተግባሩን እዮም።
ነካይዶ ዘለና ቃልሲ ዝዕወት፡ እዞም ሎሚ ኣብ ኤርትራ ዘለዉ መራሕቲ ከም ሰባትን ተኣኪበምሉ ዘለዉ ጉጅለን ክውገዱ እንከለዉ ጥራይ ኣይኮነን። ምኽንያቱ ሰብ እንተኸደ ሰብ ከም ዝመጽእ ፍሉጥ ስለ ዝኾነ። ዝኸደ ምስ ከደ እቲ ዝትክእ ሓድሽ ኣካል፡ ነቲ ዝነበረ መርዛም ዘወግድ ኣተሓሳስባ ሰኒቑ፡ ሓቀኛ ወገን ህዝቢ ምስ ዝኸውን ቅቡልን ውጽኢታውን ይኸውን። እቲ ብህዝቢ ዝተፈንፈነን ዝኣረገን ኣተሓሳስባ ብሓድሽ ሰብ ይኹን ጉጅለ ተመላኺዑ ምምጻእ ግና ተቐባልነት ኣይረክብን።
ቅድሚ 6ተ ዓመታት ኣቢሉ፡ ዳርጋ ንሓደ ወርሒ ዝኸውን፡ “ኢሳያስ ኣፈወርቂ ሞይቱ” ዝብል ናይ ሓሶት ወረ ተነዚሑ ነይሩ። ህግደፍ ከኣ ባዕሉ ዝመሃዞ ስለ ዝነበረ፡ ኣጽቂጡ ይከታተሎ ነይሩ። እቲ ምኽንያት ምናልባት ተቐባልነት ኢሳያስ ኣብ ከመይ ደረጃ ከም ዝነበረ ንምርዳእ ዝተማህዘ እዩ ነይሩ ዝብልዎ ነይሮም። እቲ ኩነታት ኣፍካ መሊእካ “ክትኣምኖ ወይ ክትክሕዶ” ኣጸጋሚ ኣብ ዝነበረሉ ኩነታት፡ ሰልፊ ዲሞክራሲ ህዝቢ ኤርትራ (ሰዲህኤ)፡ ኣብ እንተ ተመርኲሱ “ሕራይ ኢሳያስስ ከይዱ ንበል ኣተሓሳስባኡኸ?” ብዝብል ርእሰ ዓንቀጽ ጽሒፉ፡ እቲ መፍትሒ ናይ ሰባት ምኻድን ምምጻእን ዘይኮነ፡ ናይ ኣተሓሳስባ ለውጢ ምምጻእን ዘይምምጻእን ምዃኑ ኣመልኪቱ ከም ዝነበረ ይዝከር።
እዚ ኮነ ኢልካ ብህግደፍ ዝንዛሕ ወረ ኣዘንጊዑ ድሕሪ ዝተወሰነ ወቕቲ ዝመጽእ እዩ። ኣብዚ ዘለናሉ ሰሙናት ድማ “ህግደፍ ድሕሪ 30 ዓመታት ጉባአ ከካይድ እዩ። ኣብዚ ጉባአ ከኣ ኢስያስ ነቶም ብዕድመ ዝደፍኡ ሰብ መዚ ናይቲ ግንባርን ሓለፍቲ ዞባታትን ኣሰናቢቱ ብመንእሰያት ክትክኦም እዩ። ንዓኣቶም ዝትክኡ መንእሰያ ድማ ብኣምሳሉ ቀሪጹ ቀሪብዎም ኣሎ”፣ ዝብል ወረ፡ ብኤርትራዊ ይኹን ዘይኤርትራዊ ማዕከናት ዜና ይገማዳሕ ኣሎ። እዚ ወረ’ዚ ምስቲ ኣብ ኤርትራ ዘሎ ናይ ሓበሬታ ዕጽዋን ናይቲ ግንባር ዘይግሉጽነትን፡ ከምቶም ናይ ቅድሚ ሕጂ ተኣማሚንካ “ክኸውንዩ ወይ ኣይከውንን እዩ” ምባሉ ኣጸጋሚ እዩ። “እንተ ዝኸውንከ?” ኣብ ዝብል “እንተ” ተመርኲስካ ሚዛን ምንባር ግና ይከኣል።
ብመሰረቱ እቶም ተካእቲ “ኢስያስ መልሚሉ ዘቕረቦም መንእሰያት እዮም” ዝብል ወረ ብዙሕ ሕቶታት ዝምልስ እዩ። ምኽንያቱ ኢሳያስ በቲ ሓደ ወገን፡ ነቶም ኣብ ስልጣን እንከለዉ’ውን ዘየስርሖም ክጉሕፎም ምምዳቡ ምስቲ ኣካይድኡ ደንጉዩ’ኳ ዘብል እምበር፡ ሓድሽ ኣይመኾነን። እቶም ዝትክኡ ከኣ ብዕድመ እምበር፡ ብኣተሓሳስባ ኢሳያስ ዝተጠመቑ ካብ ኮኑ፡ ህዝብና ዝተጸበዮም መንእሰያት ኣይክኾኑን እዮም። ምኽንያቱ ኢሳያስ ካብ ብኣምሳሉ ሓሊፉ፡ ብዝሓሸን ጸዋዒት ህዝቢ ብዝሰምዕን ኣተሓሳስባ ዝቐረጾም እዮም ኢልካ ምጽባይ ሕልሚ ስለ ዝኾነ። ምናልባት ነቲ ናቱ ኣተሓሳስባ ዘብለጭልጭ ሕብርታት ይቐብኦን ብናይ ዕድመ ንእስነት የጸባብቖን ይኸውን። እዚ ከኣ ንህዝብና ካብ ወጽዓ ዘላቕቖ ዘይኮነ፡ ኣብ ኢድ ሓድሽ ወጻዒ ዘውድቖ እዩ።
ሕቶ ህዝቢ ኤርትራ ብናይ ኣተሓሳስባ መሰረታዊ ለውጢ እምበር፡’ ብናይ ሰባት ምቅይያር ኣይምለስን እዩ። ብርግጽ መንእሰይ ትውልዳዊ ሓላፍነቱ ክርከብ ኩልና እንብህጎን እንቃለሰሉን እዩ። እቲ ሓላፍነት ክርከብ እንብህጎን እንጽውዖን መንእሰይ ግና ኢስያስ ብኣምሳሉ ዝቐረጾ ዘይኮነ፡ ወጽዓ ህዝቡ ተረዲኡ ቃልሲ ሓርነት ናይ ምዕዋት ታሪኻዊ ሓላፍነት ዝስከም እዩ።
መንእሰይ ሓላፍነት ንክርከብ ዝጽዋዕ፡ ብዕድመ ንኡስ ብምዃኑ ጥራይ ዘይኮነ፡ ነቲ ዕድሚኡን ዘመናውነቱን ዝምጥን፡ ነዚ ንህዝብና ደም ዘንበዖ ዘሎ ጉጅለ “ወጊድ” ኢሉ፡ ኣብ ጐኒ ህዝቡ ክስለፍ ትጽቢት ስለ ዝግበረሉ እዩ። ብዕድሚኡ ዝነኣሰ ብኢሳያስ ተመልሚሉ፡ ንዲክታተርያዊ ኣተሓሳስባ ብዓቕሚ ንእስነቱ ከተግብር ዝንቀሳቐስ ግና፡ ብመንጽር ኣተሓሳስባ ክምዘን እንከሎ፡ እቲ ብንእሱ ዝኣረገ ምዃኑ ክግንዘብ ይግበኦ። እቲ ሓቀኛ መንእሰይ፡ ብንኡስ ዕድመኡ ጥራይ ዘይኮነ፡ የማነ-ጸጋም ኣመዛዚኑ ናብ ለውጢ ዘማዕዱ ኣተሓሳስባ ዝውንን ምዃኑ ኣይዘንግዕ። ስለዚ ንሓደ ኣካል ክንድግፍ ኮነ ክንቃወም፡ ክንጸልእ ኮነ ክንፈቱ፡ መዕቀኒና ናይ ሰባት ዕድመ፡ ጾታ፡ ደረጃ ትምህርቲ፡ ኣውራጃን ካልእ ናይ መንነት መግለጽን ዘይኮነ፡ ኣተሓሳስባ ክኸውን ይግበኦ።
