http://ascenteq.com/project/epdp

ብዕለት30 መስከረም 2020፡ ኣብ ዘመናዊት ኢትዮጵያ ብቐሊሉ ዘይርሳዕ ታሪኻዊ ኣሰራት ዝገደፈ ፕሮፈሶር መስፍን ወልደማርያም ኣብ መበል 91 ዕድሜኡ ብምኽንያት ኮሮና-ቫይረስ ኣብ ኣዲስ ኣበባ ከም ዝዓረፈ ብማዕከናት ኢትዮጵያ ክሕበርን ክዝከርን ቀንዩ ኣሎ። ኢትዮጵያውያን ጥራይ ዘይኮኑ ከኣ፡ ቤት ትምህርቲ ዝረገጹ  ኤርትራዊያን፡ ኣውራ እቶም ናይ ዝሓለፈ ዘመን ወለዶታት፡ ኣጸቢቖም ዝዝክርዎ ስም ኢዩ። ብወገነይ፡ እሞ ብዝኾነ ምኽንያት፡ ስም ፕሮፈሶር መስፍን ወልደማርያም ክልዓል እንከሎ፡ ንኤርትራዊ ስዉእ ተጋዳላይ ሙሴ ተስፋሚካኤል ምስኡ ኣዛሚደ’ውን እዝክሮ። ኣውራ እዚ ሰሙን’ዚ። ቀንዲ ምኽንያት ናይ ታሪኽ መላግቦ ዝኾነት ከኣ እታ ሰማያዊት ባንዴራ ኤርትራ ኢያ። 

እቲ ጊዜ ኣብ ውሽጢ ዓመተ-ትምህርቲ ናይ 1965-66 ኰይኑ፡ ቦታ ፍጻሜ ከኣ ኣብ ኣዲስ ኣበባ ኣብ ናይ ሽዑ ስድስ-ኪሎ ካምፓስ ናይ ቀዳማዊ ሃይለስላሴ ዩኒቨርሲቲ ነይሩ። ናይ ሎሚ ነፍስሄር ፕሮፈሶር መስፍን ወልደማርያም መምህር ጀኦግብራፍ ብምንባሩ፡ ኣብ ውሽጢ ሓደ ሰፊሕ ክፍሊ/ኣደራሽ ናይ ኣርትስ-ህንጻ/Arts Building ዝብሃል ዝነበረ፡ ንስዉእ ሙሴን ናይ ቀዳማይ ዓመት መማህርቱን ሓደ ጊዜ ኣብ ሰሙን ይምህረና ነበረ።

ስዉእ ሙሴ ተስፋሚካኤል ኩሉ ጊዜ ኣብታ ኣስታት 200 ዝኾኑ ተመሃሮ እትሕዝ ክፍሊ/ኣደራሽ ክንኣቱ እንከሎና ንእሽቶይ ሰንጢ ሒዙ ይኣቱ ነበረ። ሰሙን ሰሙን  ዝቕመጠሉ ሰደቓ (ጠረጴዛ) ይቕይር። እተን ናይ ትምህርቲ ደቓይቕ ክሳዕ ዝውድኣ ከኣ ንባንዴራ ኤርትራ ኣብ ኮፍ ዘዝበሎ ጠረጴዛ ሓኺኹ ስኢልዋ ይወጽእ። ነቲ ጒዳይ ኣነ’ውን እርእዮ ነይረ። ኣመና ምስ በዝሔ ግን ደጋጊመ “እንታ ሙሴ ከይንኽሻሕ ከምኡ ኣይትቐጽል” ኢለዮ። ኣበይ ክሰምዓኒ።

ሓያለይ ኣዋርሕ ምስ ሓለፈ፡ እሞ እቲ ቅርጻ ናይ ባንዴራ ኤርትራ ምዃኑ ብኢትዮጵያውያን ተመሃሮ ምስ ተፈልጠ፡ ኣመሓዳርቲ ዩኒቨርሲቲ’ውን ፈሊጦም። እቲ ተግባር ብጊዜ ናይ ጀኦግራፍ ክላስ/ትምህርቲ ምዃኑ’ውን ዝበጽሕዎ ይመስል።

ሓደ መዓልቲ ፕሮፈሶር መስፍን ወልደማርያም ኣብቲ ክፍሊ እትው ኢሉ ካብ እተዛረቦ ሓያለይ ነጥብታት ክሳዕ ሎሚ ይዝከረኒ። እቲ ግዙፍ ጐተንኡን ብነድሪ ሕርቃን እተለዋወጠ ገጹን እውን ይርኣየኒ። ፕሮፈሶር መስፍን ሽዑ ወዲ 36 ዓመት ነይሩ። ንሕርቃኑ ዘይምቊጽጻሩ’ውን ናይ ዕድሜ ጒዳይ ይኽውን።

ፕሮፈሶር መስፍን ምሉእ መዋእሉ ክቱር ኢትዮጵያውነት ዝስምዖን ዝገልጽን ሰብ ነይሩ። ሽዑ ወዲ 20 ዓመት ዝነበረ ሙሴን ዝተረፍና ብጾቱን እውን ኣብ ክቱር ኤርትራዊ ስምዒት ኣቲና ምንባርና ዘየቕለበሉ ይመስል። ፕሮፈሶር መስፍን ነቲ ምሉእ ናይ 45 ደቓይቕ ጊዜ ትምህርቲ/ፒርየድ ብኢትዮጵያውነት እናተዛረበ ወዲእዎ። ናይ መግናሕቲ መደረ እዩ ነይሩ። ካብቲ ሽዑ ዝበሎ ብሓጺሩ ንምጥቃስ፡ ካብ ኢትዮጵያ ክትፍለ ምሕሳብ “ከንቱ ሕልሚ” ምዃኑ ገሊጹ። ቀንዲ ንኢትዮጵያ ንዘለኣለም ሓንቲ ኰይና ዘቐጽላ ዓበይቲ ረቛሒታት ኣሎ’ውን ኢሉና። ቀንዲ ካብኡ 1.ሃይማኖት 2. ሓድነት ኣብ ትሕቲ ሓደ ንጉስ 3. ታሪኽን እተዛመደ ቋንቋታትን ምዃኑ ጠቒሱ። እዚ ቅድሚ 55 ዓመታት እተገብረን እተባህለን ነይሩ።

ስዉእ ሙሴ ተስፋሚካኤል ብምኽንያት እቲ ኣጸቢቕና እንፈልጦ ሕማቕ ጒዕዞ ታሪኽና፡ ትምህርቲ ክቕጽልን ኣብ ፕሮፈሶርነት ክበጽሕን ኣይከኣለን። ዕጭኡ፡ ከም ዕጫ ናይ ብዙሕ ወለዶታት ኤርትራ ኰይኑ ተሪፉ።

ፕሮፈሶር መስፍን ወልደማርያም መዋእሉ ካብ ዝኾነ ስልጣን ዘይፈርሕ ምንባሩ ይንገረሉ። ንሰብኣዊ መሰል ዜጋታት ኢትዮጵያ ኣብ ምጥባቕ እውን ታሪኽ ሃገሩ እናዘክሮ ክነብር ኢዩ።

እቲ ውዑይን ተባዕን ስዉእ ሙሴ ተስፋሚካኤል እውን ካብ ዝኾነ ሓይሊ ዘይፈርሕ፡ ዝመሰሎ ዝዛረብን ዝገብርን ነይሩ። ኣብ ምጥባቕ መሰል ተጋደልቲ ብጾቱ’ውን ልክዕ ከምቲ ናይ ፕሮፈሶር መስፍን ትሪ እናርኣየ ይጣበቕ ምንባሩ ይምስከረሉ።

ብዝኾነ፡ ንክልቲኦም በቲ ነንሃገሮም ዝገበርዎ ታሪኻዊ ኣበርክቶታትን ናይ ተቓለስቲ ትብዓትን፡ ዘለኣለማዊ ክብርን ዝኽርን ይግብኦም።

ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣብ ልዕሊኡ ዝነበረ ሰንሰለታዊ መግዛእቲ ባዕዳውያን በቲኹ፡ ንመጀመርታ ግዜ ኣብ ታሪኹ ናጻ ህዝቢ ካብ ዝኸውን እንሆ ካብ 1991 ክሳብ 2020 ዳርጋ ሰላሳ ዓመታት ኣቚጺሩ። እዚአን ብፍቕደን ክንቆጽረን እንተዀይንና፡ ልክዕ ክንድተን ኤርትራ ሃገርና ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ኢትዮጵያ ዝነበረትለን (1962-1991) ሰላሳ ዓመታት ኢየን። ኣብዘን ክልተ መዋእለ ምሕደራ፡ ማለት ኣብ ትሕቲ ባዕዳዊ ምሕደራን ናይ ደቂ ሃገር ምሕደራን ናይ ምንባር ዕድል ዝረኸቡ ነቲ ህይወት ብኸመይ ከም ዝመዝንዎ እንተዝሕተቱ ብውሑዱ ንክልቲኡ መድረኻት፡ ህዝቢ ኤርትራ ከም ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ዝነበረሉ ግዜ ኢዩ ኢሎም ምገለጽዎ። ኣብ ጻዕቅን ሕሰምን ናይቲ መግዛእቲ እንተዝሕተቱ ውን እዚ ሎሚ ኣብ ትሕቲ ሃገራዊ ናጽነት ብደቂ ሃገር ዝወርድ ዘሎ መግዛእቲ ዝኸፍአን ዝመረረን ምዃኑ ኣርጊጾም ምገለጹ።

መግዛእቲ ጭቆና ኢዩ፡ ውርደት ኢዩ፡ ግህሰት ሰብኣዊ መሰልን ክብርን ኢዩ፡ ማእሰርቲን ስቓይን ኢዩ፡ ናተይ ኢዩ እትብሎ ንብረት ዘይብልካ ናይ ገዛእ ሂወትካ ወናኒ ዘይትኾነሉ ኢዩ። በዚ መግለጺ'ዚ እንተጠሚትና ኤርትራ ኣብ ትሕቲ ህልም ዝበለ መግዛእቲ ከም ዘላ ኢዩ ዘርእየና። ካብ ባዕዳውያን ገዛእቲ ናብ ደቂ-ሃገር ገዛእቲ ተሰጋጊራ። ብካልእ ኣዘራርባ ካብ መግዛእቲ ደርጊ ናብ ውልቀ-መላኺ ስርዓት ኢሰያስ ተመሓላሊፋ። እቲ ቅድሚ ኢትዮጵያዊ መግዛእቲ ዝነበረ፡ ኢጣልያዊ መግዛእቲ ካብዞም ዝሓለፉ ክልተ መግዛእቲ ዝሓይሽ ነይሩ ክበሃል ይከኣል። “ንቆልዓ ክብላ ይበልዓ” ከም ዝብልዎ፡ ኣብ ኤርትራ ንባዕሉ ኢሉ ዝገበሮ ትሕተ-ቅርጻታት፡ ወደባት፡ ከተማታትን  ጽርግያታትን ንኤርትራ ክጠቅም ኪኢሉ ኢዩ። እቲ ሕማቑ ንህዝብና ብውርደትን ብጭቆናን ኢዩ ዝሕዞ ነይሩ። ኣብ ዝወልዖ ኲናት ብምንቋት ብዘይ ርሕራሔ የህልቖ ነይሩ። ናብ ሊብያን ኢትዮጵያን ከም ዓሳክር ከቲቡ ዝወሰዶም ብኣሽሓት ዝቑጸሩ ኣቦታትና ኣጥፊእውም ኢዩ። ጠባይን ኣሰራርሓን ናይ ገዛእቲ ተመሳሳልነት ስለዘለዎ፡ ናይ ሎሚ እዋን ገዛኢ ኤርትራ፡ ኢሰያስ ኣፈወርቂ’ውን ንመላእ መንእሰይና ኣብ ውትህድርና ብምዕስካር ናብ ዘዝወልዖ ኲናት ብምንቋት ዕምሪ ኣሕዋትናን ደቅናን የሕጽር ኣሎ። እቲ ዝኽፍአ ከኣ ንኤርትራ ኣብ ዘይምልከት ኲናት፡ ንዝንኡን  ንቁሳቅሳዊ ጠቕሙን ኢሉ ናብ ከም ኮንጎ ዝኣመሰላ ሃገራት ዓበይቲ ቀላያትን ኣፍሪቃ ሱዳንን ሰራዊት ብምልኣኽ ግደ ሞት ገይርዎም ኢዩ። መንእሰያት ዝጥጥቐሉ ኲናት እንተሰኣነ’ውን ከም ጊላታት ላዕለዎት ወተሃደራዊ መኮንናት ብዘይ ጻማ ረሃጽ ኣብ ምህናጽ ገዛውትን ምልማዕ ሕርሻታትን ከገልግሉ ተገዲዶም ኢዮም። እዚ ተግባራት'ዚ ብባዕዳውያን ገዛእቲ ውን ኣብ ልዕሊ ህዝብና ዘይተፈጸመ ፍሉይ ጭቆና ኣብ ልዕሊ ሰራዊት ሃገር ኢዩ።

ህዝቢ ኤርትራ  ካብ ኣብራኹ ብዝወጹ፡ እልቢ ዘይብሉ መብጻዓታት ሒዞም ብዝመጹ ደቁ ኣብ ታሪኹ ንመጀመርያ ንክምራሕ ኣብ ዝኣተውሉ፡ ንመንነት መራሕቱ ዘለልየሉን ብቕዓቶምን ህዝባዊ ሓልየቶምን ዝመዝነሉ ግዜ ከድሊዮ ምኽንያታዊ ኢዩ ነይሩ። "እተጽግበኒ ቅጫስ ኣብ መቑሎኣ ከላ እፈልጣ" ከም ዝበሃል፡ ንኣመራርሓ ዉልቀ መላኺ ስርዓት ንምርዳእ ክንድኡ ነዊሕ ግዜ ክወስድ ዝግብኦ ኣይነበረን። ንኢሰያስ ንምልላይ፡ ህዝብና በዚ ዝሓለፎ መሪርን ነዊሕን ተመክሮ ክሓልፍ ግድን ኣይነበረን። ክንዲዚ ውርደትን ስቓይን ክወርዶ ኣይምተገብአን። ንናጽነቱ፡ ክብሩን መንነቱን ካብ ገዛእቲ መንዚዑ ንምውናኑ ብጅግንነት ዝተቓለሰ ህዝቢ፡ ኣብ ሎሚ በጺሑ እንታይ ከምዝዓዘሞ ንምፍላጥን ንምርዳእን ዘጸግም ኮይኑ ዘሎ ሕቶ ኢዩ። ውልቀ መላኺ ኢሰያስ ንመንነቱ ክሓብእን ስልጣኑ ከደልድልን ከናውሕን ካብ ዝጥቀመሉ ሜላታት፡ ንህዝቢ ኤርትራ ሓያለ ናይ ግዳም ጸላእቲ ከምዘለዉዎ ብምፍርራሕ፡ ኣመራርሕኡ ኣብቲ ሃገር ዘውርዶ ዘሎ በደልን ውድቀትን ህዝቢ ከምዘየስተብሃልሉ ምግባር ኢዩ። ንሃገርነትን ናጽነትን ኤርትራ ዝተናኾልን ዝደናደንን ናይ ወጻኢ ሓይሊ ከይሃለወ ብጸቢብ ሃገራዊ ምልዕዓል ዲክታቶርያዊ ፖለቲካዊ ኣጀንዳኡ ኣብ ምክያድ ከምዝነብር ህዝቢ ክርድኦ ክሳብ እዚ ቀረባ እዋን ኪኢሉ ኣይጸንሐን። ሎሚ ግን፡ ኣብ መላእ ዓለም ዝርከብ ህዝብና ንእኩይ ስራሓትን መደባትን ዲክታቶር ኢሰያስ ኣለልዩ ካብ ስልጣን ንምእላዩ ብቆራጽነት ክቃለስ ጀሚሩ ኣሎ።

ንኢሰያስ ከም ሓላይ ሃገርን ህዝብን ገይሮም ዝቖጽሩ ገለ ግሩሃትን ክሳብ ኣብ መቓብሩ ዝወርድ ዝስዕብዎን ኤርትራውያን ናይ ኣተሓሳስባ ዕዉራት ተዘይኮይኖም ኣብቲ ኣብ ቅድሚኦም ብዛዕብኡ ብብሩህ ተጻሒፉ  ዘሎ መንደቓት ኣንቢቦም ክርድኡ ይኽእሉ ኢዮም። ሃገር ኣብ ቅድሚኦም ኣላ። ለሚዓ'ዶ ወይስ ጠፊኣ፡ ማዕቢላ'ዶ ንድሕሪት ተጎቲታ ርእዮም ብሕልና ይመርምርዎ። ነዚ እንተዘይከኣሉ ናይቲ ዘምልኽዎ መራሒኦም ምስ ተላኣኣኽቱ ጋዚጠኛታት ኣብ ዝገበሮ ቃለ-ምልልስ ዝተዛረቦ ጽን ኢሎም ይስምዕዎ። ባዕሉ ሃገር ኣብ ከመይ ምዕባለ ከምዘላ ክነግሮም ኢዩ። እተን ኣብ እዋን መግዛእቲ ጥልያን ተተኺለን ዝነበራ፡ ኢትዮጵያ ውን ብዓቕማ ተተይ እተብለን ዝነበረት፡ ፋብሪካታት፡ ወደባት፡  ጽርግያታትን ህንጻታትን ሎሚ ኣብ ትሕቲ ኣመራርሓ ኢሰያስ፡ ባዕሉ ብዝተኣመነሉ በሪሰን ኢየን።

እቲ ሓደ ውዱቕ ሰዓብቲ ዉልቀ-መላኺ ስርዓት ዘኮማስዕዎ ርእይቶ፡ ንኢሰያስ ክትክኦ ዝኽእል ዝሓሸ ሰብ ከምዘየሎ ኢዩ። ሓቆም ኢዮም፡ ካብ እሰያስ ንላዕሊ ክመልኽ፡ ክጭቁንን ክገዝእን ዝኽእል ኤርትራዊ ክርከብ ኣይክእልን ኢዩ።  እቲ ዘድሊ ዘሎ ግን፡ ህዝቢ ኤርትራ ብዘውጽኦ ቅዋም መሰረት ዝመረጾ መራሒ፡ ክመሓደርን ክምራሕን ደኣ'ምበር፡ ከም ኢሰያስ ፊን ብዝበሎ ዝውስን ክግዛእ ዝደሊ ኣይኮነን። መግዛእቲ ብመግዛእቱ ደኣ ኔርዎ እንዲዩ። መግዛእቲ ጸሊኡ ኢዩ ከቢድ መስዋእቲ ዝኸፈለሉ ሓርነታዊ ተጋድሎ ዘካየደ። ሰዓብቲ ኢሰያስ ልክዕ ከም መራሒኦም ኣብ ዓቕሚ ህዝቢ ዓቢ ንዕቀት ዘለዎም ኢዮም። ህዝቢ እቲ ዝዓበየ ምንጪ ናይ ኩሉ ዓቕሚ ምዃኑ ዝዘንግዑ ኢዮም። ምምራሕ ሃገር ናይ ህዝቢ ስልጣን እንተኾይኑ፡ ንህዝቢ ዝሰኣኖ የለን። ካብ ማህጸን ህዝቢ ዝወጹ፡ ሃገር ዝመርሑን ሃገር ካብዚ ወዲቓቶ ዘላ ደልሃመት ዘተስኡን ዕድል እንተተዋሂብዎም ብዙሓት ኢዮም ዝኾኑ።

ህዝቢ ኤርትራ ንዓመታት ብጀግንነት ተቓሊሱ ሓንሳብን ንሓዋሩን ዝበተኾ ሰንሰለት መግዛእቲ፡ ሎሚ ብካልእ መልክዕ መጺኡ ደጊሙ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ሸሸይ ክብል ዕድል ክወሃቦ ዘይግባእ ኢዩ። ኣብ መዋእል ሰውራ ሸቃሎ ዝነበሩ ጎስጐስቲ፡ ሸቃሎ ኣብ ሰውራ ምጽንባሮም ብዘይካ እቲ ተሞቒሖምሉ ዘለዉ ሰንሰለት   ምስባሩ ዘጥፋኣሎም ነገር የብሎምን ከም ዝብልዎ ዝነበሩ፡ ሎሚ ውን ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣንጻር ኢሰያስ ምቅላሱ  ተጻዒንዎ ዘሎ ኣርዑት መግዛእቲ ምስባር ፍትሕን ደሞክራስን ምንጋስ እንተዘይኮይኑ ዝኸስሮ የብሉን።

ማሕበረ ቁጠባዊ ጉዕዞ ህዝቢ ኤርትራ በብእዋኑ እንዳተቐያየረ፡ ቀጻልን ዘተኣማምንን ቅሳነት ከየውሓሰ ክመጽእ ዝጸንሐ ዓቐበ ቁልቁለት ምዃኑ ታሪኹ ዝምስክሮ እዩ። ኣብ ሓደ መዋእል ዝተፈላለዩ ባዕዳውያን  ገዛእቲ ተበራርየምሉ። ኣብ ዝተወሰነ መድረኽ ከኣ ናቱ መሲሎም ብዝቐረቡ ዘይናቱ መዛምድቱ ተጠሊሙ። ካልእ ግዜ ከኣ ሓድነቱ ኣደልዲሉ ናይ  ቀረባን ርሑቕን ገዛእቱ ሓንሳብ ንሓዋሩን ከወግድ መሪርን ነዊሕን ቃልሲ ኣካይዱ። ልኡላውነቱ ከኣ ብድምጹ ኣረጋጊጹ። ድሕሪዚ ኩሉ ከኣ ልቡ መሊኡኳ ምሉእ ብምሉእ እንተዘይቀሰነሉ፡ ኣብ ዝምድናዊ ሕጉስ ግዜ ናጽነት ድሕሪ መግዛእቲ ነይሩ።

እንተኾነ እቲ በቚሉ ዓንቢቡ ኣብ ፍረ ክበጽሓሉ ሃንቀው ዝበሎ ኣብ ደምን ኣዕጽምትን ደቁ ዝበቖለ ናጽነቱ ከምቲ ዝተጸበዮ ኣይኮነሉን። ፈልሲ ናጽነት ከምቲ ብጽቡቕ ኣጀማምራ ዝበቖለ ዘራእቲ፡ ኣብቲ መስርሕ ብሰንኪ ኣንበጣን ካልእ በላዒቶን ኣብቲ ትጽቢት ዝተገብረሉ ፍርያት ከይበጽሐ ዝኹለፍ፡ ብሰንኪ ኣድብዮም ዝጸንሑ ጐሓላሉ ናይ ሰብ በላዒቶ እቲ ትጽቢት ዝተገብረሉ ናይ ሰላምን ዕቤትን ምህርቱ ኣይተሓፍሰን። ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ርእስቲ በሰንኪ ፍረ ናጽነቱ ክሓስፍ ብዘይምኽኣሉ ዝሓደሮ ሻቕሎት፡ ጉጅለ ህግዲፍ ሓሓሊፉ ዝኣጐዶ ሓዊ ከጥፍእ ተገዲዱ እዩ። ኣብቲ ምጥፋእ ዘዝተባረዐ ሓዊ ከኣ ክቡር ዋጋ ክኸፍል ግዱድ ነይሩ። ዋጋ ብዋግኡ ከኣ ኣዝዩ ክቡር ህይወት ደቁ፡ ዕንወት  ንብረቱን ስደትን እዩ ኣጋጢምዎ። ኣብ መንጎ ኤርትራን ጐረባብታን ዝተኻየደ ክሳብ ሕጂ ስንብራቱ ዘይሓወየ ብዙሓት ተመራመርቲ “ትርጉም ዘይነበሮ” ዝበልዎ ውግኣት ናይዚ ኣብነት እዩ። እዚ ኣዕነውቲ ሓዊ ንክእጐድ ኣሉታዊ ብጽሒት እቲ ጉጅለ ቀሊል ከምዘይነበረ፡ ሻራ ብዘይብሎም ኣጻረይት’ውን ከይተረፈ ተመስኪሩ እዩ። እቲ እከይ ግባሩ ዝፈልጥ ጉጅለ ከኣ እነሆ ክሳብ ሕጂ በዚ ጉዳይ ምእንቲ ከይሕተት፡ ካብቲ ሃዳሚ መንገዱ ኣይወጸን።

ሎሚ እውን ህዝቢ ኤርትራ ካብዚ መወዳእታኡ እንታይ ከም ዝኸውን ምግማቱ ዘጸግም፡ ናይ ውረድ ደይብን ሻቕሎትን ሃለዋትን ኣይደሓነን። ብፍላይ ኣብዚ ዓለምና ኣብ ትሕቲ መዓት ዝዘነብ ጸሊም ደበና ኮቪድ-19 እትሕቆነሉ ዘላ ህሞት፡ እቲ ካብ ቅድም እውን ኣብ ደሓን ዘይጸንሐ ኩነታት ህዝብና ኣበየናይ ዘየደቅስ ደረጃ ከም ዝርከብ ብሩህ እዩ። ምናልባት ነዚ ዘበን ኮቪድ-19፡ ኣባና ጥራይ ስለ ዘይኮነ፡ ብእንዳ ህግዲፍ “ደሓን ምስ ሰብካ መዓትስ ዳርጋ ገዓት” ክበሃል ይድለ ይኸውን። እንተኾነ እዚ ለበዳ ኣብ ኩሉ ዘጋጠመኳ እንተኾነ፡ ኣብቲ ንምክልኻሉ ዝግበር ጻዕሪ ሳዕቤኑ ካብ ሃገር ናብ ሃገር ክፈላለ ከም ዝኽእል ንዕዘቦ ዘለና ሓቂ እዩ። ከምቲ ኣብ ካልእ ዛዕባ ዝረአ፡ ኣብ ኣገጣጥማ ኮቪድ-19 እውን፡ ናይቶም ከም ጉጅለ ህግዲፍ ዝኣመሰሉ፡ ጉዳይ ህዝቢ ዘይጉዳዮም፡ ምምሕዳራዊ ባህሊ ተሓታትነት፡ ግልጽነትን ትካላዊ ኣሰራርሓን ዘየዘውትሩ፡ ምስ ናይቶም ልዕልና ህዝቢ ዝኣምኑን ኣብ ቅድሚኡ ዝሕተቱን ትካላዊ መዛርዕ ዘለዎም ምምሕዳራት ክርአ እንከሎ ሓደ ኣይኮነን።

ጉጅለ ህግዲፍ ነዚ ለበዳ ሕማም ብዝምልከት ዝወሰዳ እውጅቲ ስጉምቲ ሓንቲ እያ። ንሳ ከኣ “ምዕጻው” እያ። ጉዳይ ኮቪድ-19 ካብ ዘሻቐለን ለገስቲ ሃገራት ንህዝቢ ኣፍሪቃ ካብ ዝተዋህበ ናይቲ ሕማም መከላኸሊ ናውቲ፡ ጉጅለ ህግዲፍ ንብጽሒት ህዝቢ ኤርትራ ከም ዝተሓስሞ፡ ከኣ እቲ ቫይረስ ድሕሪ ምኽሳቱ ኣብ ሃገርና ዝተዓዘብናዮ ዘስደምም ተረኽቦ እዩ። እቲ ብሰንኪ ንህዝቢ ኣብ ገዛ ምዕጻው ከጋጥም ዝኽእል፡ ሕጽረት ምናልባት እውን ስእነት፡ መግቢ፡ ማይ፡ መብራህትን ካልእ ናይ መዕንገልን ጽሬትን ቀረባትን ብኸመይ ይማላእ? ዝብል መሰረታዊ ጉዳይ ንምምሕዳር ህግዲፍ ጉዳዩ ከምዘይኮነ ብግብሪ ተራእዩ እዩ። እቲ ጉጅለ ነዚ ሕቶዚ ኣይመለሶን ጥራይ ዘይኮነ፡ ከም ሓደ ኣገዳሲ ዛዕባ ኣብ መስርሕ ምክልኻል እቲ ሕማም እውን ኣይተዛረበሉን።

ምናልባት እዚ ምጽቃጥ ኣካል ናይቲ ህግዲፍ ካብ ክውንነት ክሃድም እንከሎ ዝጥቀመሉ፡ “ዘይተዛረብና ዝዝረብ ስኢና ዘይኮነስ፡ ክንዛረብ ስለ ዘይደለና ኢና” ዝብል ዕባራ ምኽንያት ክኸውን ይኽእል። ምናልባት እውን እቲ “ንኺድ ጥራይ” ዝብል ናበይ ከምዝኽየድ ግና ዘየነጽር ጭረሖኡ፡ ሎሚ ድማ ናብ መተካእታ ዘየብሉ  “ንዕጸው ጥራይ” ማዕቢሉ ኣሎ ማለት እዩ።

“ክሳብ ሕጂ ብምኽንያት ኮቪድ-19 ዝሞተ የብልናን” ኢልካ እንዳፈከርካ፡ ህዝቢ ብሰንክ’ቲ “ነዚ ተላባዒ ሕማም ንምክልኻል” ብዝብል ሸፈጥ ዝተኸተልካዮ መንገዲ ዘይሓላፍነታውን መገላባጢ ዘየብሉን  ምዕጻው ሰብ እንተ ሞይቱኸ ምስ ምንታይ እዩ ክቑጸር። እቲ መኽሰብን ክሳራንከ ብኸመይ እዩ ክወራረድ። ኣብዚ እዋንዚ እዚ ብሰንኪ ህግዲፍ ንነዊሕ ግዜ ኣብ ኤርትራ ኣሳፊሑ ዝጸንሐ ጥሜት፡ ጽምኢ፡ ጸልማትን ሕማምን ሎሚ፡ ገጠራትን ከተማታትን ኤርትራ ዝምድናአን ኣብ ዝተበትከሉ ኩነታት ኣበየናይ ደረጃ ዓሪጉ ከም ዘሎ ብዙሕ ዘዛርብ ኣይኮነን። ኣብ ርእሲዚ ወራር ኣንበጣን ዘይልሙድ ዓቐን ዝናብ ዘስዓቦ ውሕጅን ክውሰኾ እንከሎኸ። ወዮ ደኣ ብሰንክቲ ኣብ ኤርትራ ዘሎ ዕጹው ፖሊሲ፡ ርጉጽ ሓበሬታ ምርካብ የጸገምዩ እምበር፡ ዝተፈላለዩ እዚ ዛዕባ ዘተሓሳሰቦም ወገናት ኣብ ኤርትራ ህጻናት ብሰንኪ ዋሕዲ መግቢ ኣብ ኣፍ ሞት ብምብጸሖም ሻቕለቶም ይገልጹ ኣለዉ። ብዛዕባ ጸገምን ኣገጣጥምኡን ክንዛረብ እንከለና፡ “ህዝቢ ኤርትራ ጽኑዕን ኩሉ ጸገም ዝጸውርን እዩ” እንዳበልና በቲ ጽንዓቱን ጹረቱን ንሕበንን ንንየትን ኢና። እንተኾነ ጹረትን ጽንዓትን እውን ደረት ከም ዘለዎ  ክንዝንግዕ ኣይግበኣናን።

ስለዚ ነቲ ንዝተወሰነ ግዜ እምበር ንሓዋሩ ዘይጽወር ብህግዲፍ ክወርድ ዝጸንሐ፡ ሎሚ ከኣ መሊሱ ዝገድድ ዘሎ ጸገም፡ ህዝብና ርዒሙ ክጸሮ ዘይኮነ፡ ሓቢርና ክንቃለሶ’ዩ ዝግበኣና። ንኤርትራን ህዝባን ከኣ ከምቲ ዘለዉዎ ምስ ጸገሞም ክንቅበሎም ዘይኮነ፡ ጠንቂ ሞት ኣብ ሃገርና ኮቪድ-19 ጥራይ ከምዘይኮነ ኣስተብሂልና፡ ናብቲ ክኾንዎ ዝግበኦም ከነበርኾም ነካይዶ ዘለና ቃልሲ ከነሕይል ግድን እዩ።

“እስኪ ጸሓይ ይብረቕ ማይ ይዛሪ፡ ፈታውን ጸላእን ከነለሊ” ዝብል ኣበሃህላ፡ ኣብ ኤርትራዊ ባህልና ነባርን መሳጥን እዩ። እዚ ኣበሃህላ ዓሚቕ ትርጉም ዘለዎ እዩ። በቲ ግሉጽ ትርጉሙ፡ ናይ ክረምቲ ሓያልን ዘፍርሕን  ዝናብ፡ በረድ፡ ውሕጅ፡ በርቂ፡ ነጐዳን ህቦብላን ግዜ ይሕለፍ እሞ ደሓር ኣብ ግዜ ራህዋን ብርሃንን ብሰላም የራኽበና ዝብል መልእኽቲ የመሓላልፍ። ብዘይካዚ፡ ብዛዕባ ሓደ ጉዳይ ንምዝራብ፡ ንምምዛንን ንምውሳንን ዘኽእል ጥጡሕ ግዜን ኩነታትን ምጽባይ ክሳብ ክንደይ ኣገዳሲ ምዃኑ ዘመልክት መንፈስ ዘለዎ ኣርሒቑ ዝጥምት እዩ።

ኣብ ኤርትራ  ክረምቲ፡ ቀውዒ፡ ሓጋይን ጽድያን እንብሎም ክፋላት ዓመት ኣለዉና። ኣብ ነፍሲ ወከፍ እዞም ክፋላት ዓመት እነንጸባርቖም ማእቶታውን ባህላውን ትግባራት ከኣ ኣለዉና። ሕጂ ናብቲ ኣብዚ ንርከበሉ ዘለና እዋን ካብ ዝዝውተር ባህላዊ ትሕዝቶ ኢና ከነተኩር።  እዞም ዝዝውተሩ ባህላዊ ፍጻመታት በቲ ሃገርና እትውንኖ ናይ ባህሊ፡ ሃይማኖት፡ መሬታዊ ኣቀማምጣን ካልእ  ብዙሕነትን ዝጽለዉ ምዃኖም ርዱእ እዩ። ስለዚ እዚ ነቕርቦ ዘለና ንኤርትራ ብዝምልከት ምሉእነት ዘለዎ ዘይኮነ፡ ንዝተወሰነ ከባቢ ዝውክል ምዃኑ ኣብ ግምት ክኣትዉ ነዘኻኽር። ነዚ ኣብ ዝምልከት በብኹርናዑ ዝመጽእ ባህላዊ ዳህሳሳት ተደሚሩ ኤርትራዊ ምሉእነት ክህልዎ ከም ዝኽእል ርዱእ’ዩ።

ምስዚ ኩሉ ናብ ባህላዊ ነጸብራቕ ሎሚ ቅነ ኣባ ኣብርሃም፡ ቅዱስ ዮሃንስን መስቀልን ነድህብ። ኣብ ሓያሎ ከባብታት ኤርትራ ሸግ ኣዳሊኻ ኣብ ዓመት ሰለስተ ግዜ “ሆየሆየ” ይበሃል። እቲ ሆየሆየ ዝበሃለሉ 1ይ  ኣባ ኣብርሃም፡ እቲ 2ይ ቅዱስ ዮሃንስ እቲ 3ይን መወዳእታን ድማ መስቀል እዩ። እዞም ሰለስተ  ባህላዊ  ኣጋጣምታት ነብሲ ወከፎም ዝንጸባረቕሎምን ዝደምቅሎምን ባህላዊ ግጥምታትን ዜማታትን ኣለዉዎም። ካብቶም ዝውቱራት ግጥምታት ሓደሓደ ንኣብነት  ክንጠቅስ እንከለና ነዞም ግጥምታት ብዜማ ኣመቂርካ ኣብ ምቕራብ፡ ኩሎም መንእሰይያትኳ ግደ እንተለዎም፡ ግደ ኣሓትና ደቂ ኣንስትዮ ግና ኣዝዩ ዕዙዝ ምዃኑ ግንዛበ ክረክብ ዝግበኦ እዩ። እቲ ካልእ እዚ ባህላዊ ቅነ ምርዑዋት ይኹና ዘይተመርዓዋ ደቂ ኣንስትዮ ወቂበን ካብ ገዛ ወጺአን ምስ ኣሕዋተን ደቂ ተባዕትዮ ናይ ምጽዋት ካብ ወለደን ፈቓድ ዝረኽባሉ ግዜ ምዃኑ እዩ።

ኣብ ድሮ ኣባ  ኣብርሃም ማለት ምሸት  2 መስከረም፡ መንእሰያት መምስ ዕድመኦም ዝመጣጠን ሽግ ሒዞም፡ ብሓባር ኣብ ማእከላይ ቅርዓት ዓዶም ተራኺቦም ናብ ዝተፈላለዩ ኩርነዓት እንዳዘሩ ብስራት ዘስምዕሉን ምልክት ብርሃን ዘርእይሉን እዩ። ነበርቲ ሓንቲ ዓዲ ከኣ ብርሃን ከይረኣዩ ንዘይምድቃስ እቶም ሽግ ዝሓዙ ብኸባብኦም ክሳብ ዝሓልፉ ይጽበይዎም። ኣደታት ኣብ ዘዝበጽሕዎ ብዕልልታን ሓጐሰን ይቕበለኦም። እቶም ሰብ ሽግ መንእሰያት ኣብዚ ዑደቶም፡ “ኣባ ኣብርሃም ጢጡ ክጐዪ ጠሪጡ፡ ኣባ ኣብርሃም ዓጓ ክጐዪ ተጐጓ፡ ኣጆኽን ኣንስቲ ጸዕዳ ጣፍ ለወስቲ፡ ኣጀኹም ጓሶተ ባልደንጓ ሸወተ፡ ኣጆኹም ቆልዑ ባልደንጓ ጨልቂዑ” ዝብሉ ግጥምታት ብዝተመርጸ ከራሪ እንዳተምርሑ ይቕበሉ። እቶም ንኹሉ ናይ ክረምቲ ዝናብን ቁርን ክኢሎም ሽጎም ኣብሪሆም ዝዞሩ መንእሰያት ነቶም ኣብዚ ኣጋጣሚ ዘይተሳተፉ መንእሰያት መሳትኦም “ሆየ ዘይበለ ካብና ይፈለ፡ ሆየ ዘይበሉ ዓመት ይማህለሉ፡ ውሰን ወሰን እገለየ ነዲኡ ዘላውሰን፡ እቶን እቶን እገለየ ነዲኡ ዘጋዕተን” እናበሉ ይነቕፉዎም። ንገዛእ ርእሶም ከኣ “ሆየ ዝበልና ዓመት ይዕቆረና” እናበሉ ይመጓጐሱ። ምስቶም ኣብ ጐደብኦም ዓዲ ዘለዉ መንእሰያት ንምውድዳር ከኣ፡ “ኣንታ በልዓ ማዕዶ እሞ ነዓያንዶ- ብሽመል ጠጠዓሎ ክንተዓላሎ፡ እታ በዓል ታህሰስ-እሞ ነዓያንዶ ክንኰላሰስ” እንዳበሉ የላኻ ይብልዎም።

ደቂ ኣንስትዮ ነቶም ዑደቶም ወዲኦም፡ ናብቲ ጓይላ ዝሕደሮ  ቅርዓት ክመጹ ክጽበየኦም ዝጸንሓ ኣሕዋተን ንምንኣድን ምትብባዕን፡  በቲ መሳኹቲ ሰማይ ዝኸፍት መሳጢ ዜማአን፡ “ዝለል ኮታ ዝለል ኮታ-ፍልሖ ኣለዎ ባይታ፡ ሰስኑ ሰስኑ  ሽሕን ዋልታን ኩኑ-ወያ ዛዓድና ከይኣትዋ ጓና” ይብላኦም። እዚ ሽግ ኣብሪህካ  እናዞርካ ዝግበር ብስራት ምስ ተፈጸመ፡ ካብኡ ንደሓር በቲ ዝተረፈ ሽግ ሓዊ ተኣጒዱ ኣብ ዙርያቲ መጋርያ ብመሪሕነት ብመንእሰያት ኣፍልጦ ዝተዋህቦን ሳዕሳዒትን ምውቃዕ ከበሮን ብማዕረ ዘባጽሕን ኣባጓይላ እንዳተመርሓ ብባህላዊ ናይ ሙዚቃ መሳርሒን ጣቓዒትን ዝደመቐ ጓይላ ሂር ክብል ይሓድር።

ኣብ ቅዱስ ዮሃንስ ድሮ 11 መስከረም፡ መንእሰያት ደቂ ተባዕትዮን ደቂ ኣንስትዮን ኣብቲ ልሙድ ቅርዓት ይእከቡ። እቶም ነቲ ጉዳይ ዘወሃህዱ ኣባጽሕ እኹል መንእሰይ መምስ ሽጉ ተኣኪቡ ኣብ ዝበልሉ ሸጋት ኣብሪሆም ከምቲ ናይ ኣባ ኣብርሃም፡ ኣብ ዝተፈላለዩ ኩርነዓት ዓዶም ሽግ ዘለዎን ዘየብሉን ንእሽቶን ዓብይን ተዛኒቖም ርሕቀቱ ብዝተመጠነ መስርዕ  ምንቅስቓስ ይጅምሩ። ኣብቲ ጉዕዘኦም እቲ ልሙድ “ሆየሆየ” ምባል ኮይኑ “ቅዱስ ዮሃንሰ ደሓን ተመለሰ፡ ሆየ ዝበልና ዓመት ይዕቈረና” ዝብል ግጥምታት መሪሕ ቦታ ይሕዝ። ደቂ ኣንስትዮ ከኣ ቅድም ነቶም መንእሰያት ናብ ዑደት ከፋንወኦም እንከለዋን ደሓር ከኣ ዑደቶም ወዲኦም ናብቲ ልሙድ ማእከላይ ቅርዓት ክቕበለኦም እነከለዋን “ዮሃንሰይ መስቀለይ ጥቓጥቓ ሃበኒ ሽቶለይ ክዕጠቓ፡ ዮሃንሰይ ቅዱሰይ ምሓርዋ ንነብሰይ፡ ሕዮባ መሲለየ ሕዮባ ከምስላና፡ ቅዱስ ዮሃንሰይ ወለባ ሰኲዐ ኣብ ርእሰይ” ዝብሉ መሰጥቲ ዜማታት የዚማ። ድሕሪዚ  ጓይላ ምስ ሓደረ፡ ወጋሕታ ኩሎም መንእሰያት ደቂ ኣንስትዮን ደቂ ተባዕትዮን ናብ ሩባ ወሪዶም  በበይኖም ናይ ምሕረትን ንጽህናን ምዃኑ ዝእመነሉ ማይ ይሕጸቡ። ክኢላታት ደቂ ተባዕትዮ ከኣ ይሕንብሱ። ኣብዚ ወጋሕታ ዘይተሓጽበ ሰብ ዋላ ቀትሪ ኣብዛ ዕለት ክሕጸብ ናይ ግድን እዩ።

መስቀል ኣብ ድሮ 27 መስከረም ከምቲ ናይ ኣባ ኣብርሃምን ቅዱስ ዮሃንስን መንእሰያት ሽጋቶም ሒዞም ኣብቲ መራኸቢ ቅርዓት ይእከቡ። እቲ ቁጽሪ እንተውሒዱ እሞ እቶም ዝደንጐዩ ምእንቲ ክመጽዎም፡ ብዝተፈላለየ ባህላዊ ግጥምታት ይጽውዕዎም። ግዜ ምስ ኣኸለ ከኣ እቲ ልሙድ ሽግ ኣብሪህካ ኣብ ዝተፈላለዩ ከባብታት ቁሸትካ ናይ መስቀል ብራቕ መበሰሪ ዑደት ይቕጽል። ዑደቶም ወዲኦም ናብቲ ልሙድ ቅርዓት ክበጽሑ እንከለዉ ዝቕበለኦምን ኣብቲ ጓይላ ሓቢረን ዝሓድራን ደቂ ኣንስትዮ ከኣ፡ “ ንመስቀለይ ንመስቀለይ ድርብ ከበሮ ሓዛለይ፡ መስቀለይ ከይዳከይዳ ሕዛለይ ብኽሳዳ፡ ኣይኮነንዶ ንመስቀል ንወለሎ ንሰብኳ ዝዕለሎ” ይብላ። እቶም ደቂ ተባዕትዮ ከኣ ብናይ ሓባር ናይ ኢድን እግርን ህርመት “ዓመት ናብ ዓመቴ ይዕቆረና” እንዳበሉ የድምቑለን። ድሕሪ እዚ መንእሰያት ጓይላ ምስ ሓደሩ፡ ንግሆ ነናብ ገዝኦም ተመሊሶም፡ ኣቐዲሙ ነቲ ጉዳይ ዝተዳለወ ሽግ ኣብሪሆም ኣብ ጐረባብቶም ገዛገዛ እናኣተዉ “ዓኾዃይ ዓኾዃይ፡ ብርሃን ገዳይ መስቀል ገዳይ፡ ቁራዕ ሓምሊ ይውጻእ ቁራዕ ጥጥቖ ዕፉን ይእቶ፡ ትዃን ይውጻእ ቁንጪ ይእቶ” እናበሉ ክረምቲ ዛርዩ ጸሓይ ከም ዝወጸን ፍርያት ሓረስታይ ከምዘርከበን የበስሩ። ኣብ መንእሰያት መን ቀዲሙ ዓኾዃይ በለ ውድድር ኣሎ። ሰባት ከኣ ነቲ ንዓዀዃይ ዝበርሀ ሽግ ደሓር ኣብ መሬት ምስተጋደመ፡ ሰለስተ ግዜ እንዳተሳገሩ “ዓመት ናብ ዓመት ይዕቆረና፡ ንዓመታ ከምዚ እዋን  ብሕቡርናን ብስሙርናን የጽነሓና” ብዝብል ሰናይ ትምኒቶም ይገልጹ። ድሕሪዚ ናይ ዝተፈላለየ ዘራእቲ ሸዊት ምብላዕ ከም ዝከኣል ብዓበይቲ ይብሰር። እዚ ካብ ማይ ባሕሪ ብጭልፋ ዝጠቐስናዮ ግጥምታት ናይ ኣባ ኣብርሃም፡ ቅዱስ ዮሃንስን መስቀልን ተባሂሉ ዝሕዛእ ዘይኮነ ዝወራረስን ኣብ ኩሉ ክዝውተር ዝከኣልን እዩ።

ኣብዚ ከይተጠቐሰ ዘይሕለፍ፡ ደቂ ኣንስትዮ ቅድሚ ዮሃንሰን መስቀለን ኣብ ግዜ በዓላት ማርያ፡ ድሕሪ 22 ነሃሰ ዘሎ ሰሙን “ኣሽንዳ” ዝብላሉ ባህላዊ ኣጋጣሚ ምህላዉ እዩ። እቲ ናይ ኣሽንዳ ስርዓት፡ ኣተገባብራኡን ናይ ደቂ ኣንስትዮ ምድላዋትን ምስዚ ኣብዚ እዋንዚ ኣብ ትግራይን ምስ ትግራይ ኣብ ዘራኽብ ከባብታት ኣምሓራን ዝዝውተር ዝመሳሰል እዩ። ኣብዚ ናይ ኣሽንዳጋ ግዜ ደቂ ኣንስትዮ “ኣሽንዳ ወዲዓደይ-ብበራውዶ ክሳብራ ዛኢደይ፡ ኣሽንዳብየ ኣይጉልንድየ ክጻወት እየ” ዝብሉ ዜማታት የዘውትራ። ኣሽንዳ ኣብዚ እዋንዚ ብፍላይ ኣብ ትግራይ ኣዝዩ ማዕቢሉ ናይ በጻሕቲ ሃገር ሓያል መስሓቢ ኮይኑ፡ ኣብ ዩኒስኮ (ኣብ ሕቡራት ሃገራት ትካል ባህልን ትምህርትን) ክምዝገብ ኣብ ዝቀራረበሉ ደረጃ በጺሑ ኣሎ። ኣብ ኤርትራ ግና ባህላዊ ትሕዝቶኡ ከይሰሓተ ዘበራብሮ  ስኢኑ ከም ዘይነበረ ሃሲሱ ክተርፍ እንከሎ  ዘሕዝን እዩ።

ጸረ ህዝቢ ስርዓታት ዝግለጽሎም ተግባራትን ኣብ ህዝቢ ዘውርድዎ ሳዕቤናትን ብዙሓት እዮም። ድኽነት፡ ድንቁርና፡ ሕማም፡ ማእሰርቲ፡ ጥሜትን ስደትን ካብቶም  ጸረ ህዝቢ ስርዓታት ህዝቢ ንምርዓድ ዝጥቀምሎም ብዙሓት መሳቐይታት  ሒደት እዮም። ሓደ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ እምንቶ ዘየብሉ እሞ  ብሰንኪ ተግባረይ ህዝቢ ኣይድቅሰለይን እዩ ኢሉ ስለ ዝሰግእ፡ ዝያዳ ንምድኻሙ “ከምዚ ኢልካ” ኢሉ ጥራይ ዘይኮነ “ከምዚ ክትብል ሓሲብካ” ኢሉ ይገንሖን የፈራርሖን። ዝመረጾ ሃይማኖታዊ እምነት ናይ ምስዓብን ናይ ምዝራብን ምውዳብን መሰረታዊ መሰሉ እውን ይነፍጎ።

እዚ ጥራይ ኣይኮነን፡ እቲ ንጸረ ህዝቢ ተግባራት ዝተዓጥቀ ስርዓት በዚ ስለ ዘይዓግብን ነቲ ዝጸልኦ ህዝቢ ዓይኑ ክርእዮ ስለ ዘይደልን “ብማይ ቀጠነ” ኣሲሩ የሳቕዮን ይስውሮን። እዚ ኩሉ ተግባራት ብህግዲፍ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ ክፍጸም ዝጸንሐን ጌና ዝፍጸም ዘሎን እዩ። ሎሚ ኣብ ኤርትራ ዋላ ሓንቲ ትካል ላዕለዋይ ደረጃ ትምህርቲ የለን። ብዘይካተን ካብ ግዜ መግዛእቲ ዝተወርሳ ሓድሽ ሆስፒታል ተሃኒጹ ዝብል ዜና ኣብ ኤርትራ ኣይስማዕን። ጉዳይ መራኽብታት፡ መንገድታትን ካልእ መሳለጥያታትን እሞ ከኣ ኣይለዓልን እዩ። ንጸዓት ዝምልከት ከኣ “ተኸዲኑ ይብሰል” ኢልካዮ ምሕላዩ’ዩ ዝቐልል። ኤርትራውያን ኣይኮነንዶ ኣብ ሃገሮም ላዕለዋይ ደረጃ ሕክምና ክረኽቡ ቀሊል መዕገሲ ቃንዛ  ንምርካብ እውን ናብ ወጻኢ ኣብ ዝቋምትሉ ኩነታት እዮም ዝርከቡ።

ካብዚ ጉዳይዚ ከይወጻእና፡ ቅድሚ ለባዳ ኮረና ቫይረስ ምግጣሙ፡  ብሓፈሻ ናብ ብዙሓት ሃገራት ዓለም ብፍላይ ድማ ናብ ጐረባብትና ሃገራት ኡጋንዳ፡ ሱዳንን ኢትዮጵያን ንሕክምና ዝኸዱ ኤርትራውያን ኣሸሓት እዮም። እዞም ኤርትራውያን ኣብዚ እዋንዚ  ካብዘን ሃገራት ናብ ሃገሮም ምምላስ ተኸሊኦም ኣደዳ ክራይ ኣባይትን ስእነት መግብን ኮይኖም ይሳቐዩ ኣለዉ። ህግዲፍ ናብ ሃገሮም ከይምለሱ ኣጊድዎም ዘሎ፡ ብምክልኻል እቲ ቫይረስ ኣመሳሚሱ ካብን ናብ ኤርትራ ምምልላስ ነፈርቲ ስለ ዝኸልከለ  እዩ። ኣብ ህግዲፍ ሓደ ጸገም ከጋጥም እንከሎ ኣብ ክንዲ መፍትሒ ምርካብ ምንጻግ፡ ምዕጻውን ምኽልካልን ልሙዳት እዮም።  ህግዲፍ ብሓቂ ጉዳይ ቫይረስ ዝገድሶ እንተዝኸውን  ነቲ ኣብ ምክልኻል እቲ ቫይረስ ዓብይ ብጽሒት ከም ዘለዎ ብተመራመርቲ ናይቲ ሕማም ዝእመነሉ “ምርሕሓቕ”  መተገደሰሉ። ካብዚ ተገዳስነት ነቒሉ ከኣ ተመሃሮ እኹል መከላኸሊ ኣብ ዘየብሉ ኣገዲዱ ናብ ዝተጨናነቐ ሳዋ ወሲዱ ኣይመዳጐኖምን። ነቶም ብዘይፍርዲ ኣብ ፈቐዶ ጐዳጉድን ኮንተይነራት እሞ ኣብ ዘይምቹእ ኩነታት ኣየር ኣሲርዎም ዘሎ  ግዳያት እውን መፈተሖም።

ኣብዛ “ቤት ትምህርቲ ተሃኒጹ” ወይ “መዘናግዒ መንእሰያት ተኸፊቱ” ዝብል ጥዑም ዜና ዝሓረማ ሃገርና፡ ልዕሊ 300 መብዛሕትኡ ስዉር  ኣብያተ-ማእሰርቲ ከም ዘለዋ ግና ዓለም ብዓለሙ ዝፈልጦን “ዓገብ” ዝበሃሎ ዘሎን እዩ። መብዛሕተኦም ካብቶም ህዝቦም ዝጠለሙ ላዕለዎት ወታደራዊ ሓለፍቲ እቲ ስርዓት ከከም ናብቲ ጉጅለ ዘለዎም ቅርበት “እንዳ ጀነራል እገለ” እናተባህለ ዝጽዋዕ ነናቶም ቤት ማእሰርቲ ክውንኑ መሰል ኣለዎም። እዚ ናይ ሓለፍቲ ቤት ማእሰርቲ ንጹሃት ዝሳቐይሉ ጥራይ ዘይኮነ፡ ጉልበቶም ተመዝሚዙ ርሃጾም ፈሲሱ ብዘይክፍሊት ሕርሻ ናይቶም ሰብ ጽሩራ ዘልምዕሉን ገዛውቶም ዝሃንጽሉን እዩ። እዚ ናይ ባርነት ህይወት ነቶም “ኣገልግሎት” ዝበሃሉ ከይተኣስሩ እሱራት እውን ክሳብ ራሕሪሐምዎ “ዝወሓጠ ይውሓጠና” ኢሎም ዝስደዱ ዘረኻኽበሎም እዩ።

ሎሚ ኣብ ኤርትራ “ናይዚ ሙያ’ዚ ክኢላታት ብከምዚ ዓይነት ደረጃ ተመሪቖም” ዝብል ወረ ዳርጋ ኣይስማዕን እዩ። ክንድዚ ኣመንቲ ካብ ቤተ ጸሎት ምስ ስድራቤቶም ተኣሲሮም” ዝብል ግና መዓልታዊ ዜና እዩ። እቶም ዝእሰሩ፡ መእሰሪኦም ምኽንያት ዘይንጹር፡ ዝተኣስርሉ ቦታታት ዘይፍሉጥ፡ ኣብ ቅድሚ ፍትሒ ከይቀረቡ ልዕሊ 20 ዓመታት ዝገበሩ ዝርከብዎም ምዃኖም ከኣ ነቲ ማእሰርቶም ዘስደምም ይገብሮ።

ካብዞም ናይ ማእሰርቲ ግዳያት መብዛሕተኦም ወይ ዝኣመንዎ ሃይማኖት ብምስዓቦም ወይ ድማ ህዝብን ሃገርን ክርህዎምስ “ብኸምዚ እንተንምራሕ” ዝብል ሓሳብ ዘተንፈሱ ምዃኖም ጉጅለ ህግዲፍ ክሳብ ክንደይ ጸረ ዲሞክራስያውን ሰብኣውን መሰላት ምዃኑ ብንጹር ዘርኢ እዩ። ኣብ ኤርትራ ጠንቂ ማእሰርቲ “ከምዚ ተዛሪብካ ከምዚ ፈጺምካ” ጥራይ ኣይኮነን።  “ከምዚ ክትብል ሓሲብካ” እውን ዘእስርን ሃለዋትካ ዘጥፍእን እዩ።

ማእሰርቲ ኣብ ኤርትራ ሳሕቲ ዘጋጥም ዘይኮነ፡ ዕለታዊ ተግባር ናይቲ ስርዓት  ኢልካ ዝውሰድ እዩ። እንተኾነ ከምቲ ኣብ ግዜ ምምሕዳር ህግዲፍ ስደትን ኣብ ስደት ዘጋጥም ሞትን ሓደጋን  ዳርጋ ንቡር ክነሱ፡ ነቲ ብ3 ጥቅምቲ 2013 ኣብ ላምፓዱሳ ኣብ ልዕሊ ዝያዳ 350 ኤርትራውያን ዝወረደ መቕዘፍቲ እሞ ንዓለም ዘደንጸወ ሓደጋ  ፍሉይ ጠመተ እንህቦ፡ ኣብ ተመኩሮ ማእሰርቲ እውን ፍሉይ ቆላሕታ ዝወሃቦ ኣጋጣምታት ኣሎ። እቶም ንምልኪ ኣወጊዞም፡ መስርሕ ዲሞክራሲ ኣብ ኤርትራ ብግብሪ ይጀመር ዝበሉ ላዕለዎት ሓለፍቲ መንግስቲ ኤርትራ ዝነበሩን ንፖለቲካ ኤርትራ ናብ ሓድሽ ምዕራፍ ንምስግጋር ጽቡቕ ኣንፈት ሒዞም ዝነበሩ ናይ ብሕቲ ጋዜጠኛታትን ጸሓፍትን ብወፈራ ዝተኣስሩላ 18 መስከረም 2001 ፍሉይ ጠመተ ዝወሃባ እያ። ኣብዚ ግና እዚ ምእንቲ’ቲ መጻኢ ዕድል ህዝብና ዝውስን ራህዋን ቅሳነት ስለ ዝተሰለፉ ጥራይ ቅድሚ ተረኽቦ 18 መስከረም 2001 ተኣሲሮም ኣብ ፈቐዶ ጐዳጉዲ ኤርትራ ዝተዳጒኖም ዝበልዩ ብዙሓት ኤርትራውያን ከም ዘለዉ ዝዝንጋዕ ኣይኮነን። ላዕለዎት ሓለፍቲ ተጋድሎ ሓርነት ኤርትራ ሰውራዊ ባይቶን ሰልፊ ዲሞክራሲ ህዝቢ ኤርትራን ዝነበሩ  ወልደማርያም ባህልቢ፡ ተኽለብርሃን ገብረጻድቕን  መሓመድ ዓሊ ኢብራሂምን ብኣብነት ዝጥቀሱ እዮም።

እዚ ማእሰርቲ ኮነ ኩሉ ኣብ ልዕሊ ህዝብና ዝወርድ ዘሎ ሕሰማት ካብ ህልውና ህግዲፍ ፈሊኻ ስለ ዘይርአ፡ ንሱ ክሳብ ዘሎ እቲ ስቓይ ቀጻሊ ምዃኑ ፍሉጥ እዩ። ስለዚ ነዚ ኣገዳሲ ጠመተ ዝወሃቦ ናይ ማእሰርትን ህልቂትን ኣጋጣሚታት ክንዝክር እንከለና፡ እቲ ቀንዲ ኣድህቦና ናብ ምዝርዛር ዛንታ ቃልስን ቅያን ናይቶም ግዳያት ማእሰርቲ ዘይኮነ፡ ናብ ሓቢርካ ምውጋድ እቲ ጠንቂ ማእሰርቶም ክኸውን ይግበኦ። ምኽንያቱ “እቲ ኣሳሪ እንተዘይተወጊዱ” ኣረዲእናን ጸዊዕናን ባህሪኡ ኣቐይርና ፈታሕን መሓርን ክንገብሮ ስለ ዘይንኽእል።

ኣብ ኤርትራ ከም ሓድግታት ምምሕዳር ኢጣልያ ዝውሰዳ ብዙሓት ትካላትን ፋብሪካታትን ነይረን። ወያ ሎሚ ኸፊእዋ ዘሎ ውቅብቲ ዋና ከተማ ሃገርና ኣስመራ ብዓባያ እውን ኣብዚ ዝርዝር ሓድግታት መግዛእቲ እያ እትጥቀስ። ኩሎም ድሕሪ ኢጣልያ ኣብ ኤርትራ ዝመጹ ምምሕዳራት ከኣ ኣብ ምዕናውን ምድኻምን ናይዘን ትካላት ነናቶም ኣሉታዊ ግደ ነይርዎም። ንኣብነት ምምሕዳር መንግስቲ እንግሊዝ ምስቶም ሽዑ ኣብ ኤርትራ ዝነበሩ ላዕለዎት ሓለፍቲ ኢትዮጵያ ተመሳጢራ ነቲ ካብን ናብን ኣስመራን ባጽዕን ብስሉጥ ንብረት ዘመላልስ ዝነበረ ተለፍሪካ ከም ዝሸጠት ብሰፊሑ ዝዝንቶ እዩ። ካብ ግዜ መንግስቲ ሃጸይ ሃይለስላሴ ጀሚርካ ኣዕኑድ ተለፎን ከይተረፈ፡ ብዙሓት ትካላት ካብ ኤርትራ ናብ ኣዲስ ኣበባን ካልእ ከባብታት ኢትዮጵያን ተወሲደን እየን።

ካብቲ ካብ ምምሕዳር ኢጣልያ ዝተረፈ ሓድጊ እሞ ድሕሪኡ ምርኡይ ኣገልግሎት ዝህብ ዝነበረ፡ ትካላት ትምህርቲ ብኣብነት ዝጠቀሳ እየን። እታ ኣብ ኤርትራ “ሓንቲ ከም ሓሙስ” ትበሃል ዝነበረት ዩኒቨርስቲ ኣስመራ ከኣ ናይዚ ኣብነት እያ። እንተኾነ ብዘይመተካእታን ብዘይቅቡል ምኽንያትን ብ2003 ካብ እትዕጾ እነሆ 17 ዓመታት ኮይኑ፡ ኤርትራ “ዩኒቨርስቲ ዘየብላ እንኮ ሃገር” እናተባህለት ትጥቀስ ኣላ። ኣብዚ ለንቅነ ከኣ  ቤት ትምህርቲ ጥልያን  ኣስመራ ፈቓዳ ብምምሕዳር ህግዲፍ ከም ዝተመንዘዐ ዝሕብር ዜና ብሰፊሑ፡ ዋላ ኣብተን ምስ ህግዲፍ ዝዳናገጻ ማሕበራዊ ሚድያታት ተዘርጊሑ ኣሎ።

ምምሕዳር  ቤት ትምህርቲ ጣልያን ኣስመራ ኣብ ዝሓለፈ ወርሓት ጉንበተ-ሰነ 2020 ብምኽንያት ለበዳ ሕማም ኮቪድ-19 ከም ኩለን ኣብያተ-ትምህርቲ ምስ ተዓጸወት፡ ወዮ ህዝባዊ ኣገልግሎት ምዕጻው ዝለመደን ምስ ናይታ ቤት ትምህርቲ ምምሕዳር ኣብ ቀጨውጨው ዝጸንሐን ህግዲፍ፡ ኣብ ክንዲ ነቲ ጉዳይ ብሓላፍነት ሒዝካ ምእላዩ፡ ንፈቓድ ናይታ ን103 ዓመታት ኣገልግሎት ክትህብ ዝጸንሐት ቤት ትምህርቲ ስሒብዎ። ብሓቂ ምምሕዳር ህግዲፍ ምናልባት እውን ኣብ መስርሕ’ቲ ኣተዓጻጽዋ ናይታ ቤት ትምህርቲ ዕቃበ እንተዝነብሮ’ውን ሓላፍነት ወሲዱ ከጻርን እቲ ኩነታት ናብ ንቡር ክመልስን መተገብኦ እምበር፡ ኣብ ህልኽ ኣይመኣተወን። እንተኾነ ጉዳይ ህዝቢ ጉዳዩ ስለ ዘይኮነ፡ ነቲ ምዕጻው መሊሱ ረጊጥዎ። ናይ ብዙሓት ናይ ጽባሕ ሰብ ተስፋ ህጻናት ናይ ትምህርቲ መኣዲ ከኣ ዓጽዩ። ነቲ ኩነታት ብቕረባ ዝተኸታተልዎ ከም ዝገልጽዎ፡ እዛ ለንቅነ ፈቓዳ ዝተሳሕበ ቤት ትምህርቲ ጣልያን ኣስመራ ኣብ ግዜ ምምሕዳር እንግሊዝ፡ ፈደረሽን፡ ሃይለስላሴን ደርግን ምስ ኩሉቲ ኣብ ኤርትራ ዝነበረ ጸገማት ብዘይምቁራጽ ኣገልግሎት ክትህብ ጸኒሓ እያ። ሎሚ ኣብ ግዜ ህግዲፍ ግና ተረጊጣ።

ኣብዚ እዋንዚ ብኣዋጅ ደኣ ኣይዘረብ እምበር፡ እተን ኣብ ዝተፈላለየ ከባብታት ኤርትራ ዘለዋ ናይ ካለኣይ ደረጃ ኣብያተ-ትምህርቲ እውን ነናይ ከባቢአን መንእሰያት ናይ ምስትምሃር ሓላፍነተን ካብ ምዕጻው ብዘይትሕት ተገፊፉ፡ ኤርትራውያን ተመሃሮ ኣብ ሓንቲ ኣብ ሳዋ እትርከብ፡ 2ይ ደረጃ ቤት ትምህርቲ ካብ ምባላ መዳጐኒት ክትብላ ዝቐልል ማሕዩር እዮም “ዝመሃሩ” ዘለዉ። ኣብ 2019 ካብ 20 ንላዕሊ ዝተፈላለየ ደረጃ ሕክምናዊ ኣገልግሎት ዝህባ ዝነበራ ብካቶሊካዊት ቤተ ክርስትያን ኤርትራ ዝመሓደራ ኣብ ሓያለ ኩርነዓት ኤርትራ ዝርጋሐ ዝነበረን ትካላት ምዕጻወን እውን፡ መግለጺ ሕዱር ዓጻዊ ባህሪ ናይቲ ጉዳም ጉጅለ እዩ። ናብ ህልዊ ኩነታት ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያ እንተነቋምት እውን ዓጻዊ ባህሪ ናይቲ ኣብ ኤርትራ ዘላግጽ ዘሎ ጉጅለ ኢና እንርዳእ።

እዚ ምስ መንግስቲ ኢጣልያ ዝምድና ዘለወን ግና ድማ ህዝቢ ኤርትራ ክግልገለለን ዝጸንሐ ትካላት ምዕጻው ዲፕሎማስያዊ ትሕዝቶ እውን ኣለዎ። ተዓዘብቲ ከም ዝብልዎ እቲ ብ1991 ምስ ዓብይ ተስፋ ዝተጀመረ ዲፕሎማስያዊ ዝምድና ኤርትራን ኢጣልያን ብሰንኪ ገታር፡ ስሱዕን ዘይውሕሉልን ዲፕሎማስያዊ ኣተሓሕዛ ጉጅለ ህግዲፍ ድሕሪ 2001 ንቁልቁል ክንቆት ምስ ጸንሐ እዩ ሎሚ መሬት ዘቢጡ ዘሎ። ብፍላይ ከኣ ካብ 2002 ጀሚሩ ብዙሓት ናይ ኢጣልያ ናይ ዲፕሎማሲ ክኢላታት ነቲ ዝምድና ከዕርይዎ ብዝተፈላለየ ኣገባብ ኣብ ዝተፈላለየ ግዝያት ፈቲኖም እዮም። ናይ ኢጣልያ ናይ ወጻኢ ጉዳይ ምክትል ምኒስተር ላፖ ዲስተሊ ብ2014 ናብ ኤርትራ ዝገበርዎ እሞ ተስፋ ተነቢርሉ ዝነበረ ዑደት  ኣካል ናይቲ ጻዕሪ ነይሩ። እንተኾነ እዚ ዑደትዚ ድሕሪቲ ብ3 ጥቅምቲ 2013 ኣብ ደሴት ላምፓዱዛ ልዕሊ 350 ኤርትራውያን ኣብ ባሕሪ ጥሒሎም ዝሃለቕሉን እሞ ዓለምና በቲ ተረኽቦ ኣዝያ ክትሓዝን እንከላ፡ መንግስቲ ህግዲፍ ዘይተገደሰሉ ተረኽቦ ዝተኻየደ ስለ ዝነበረ፡ ከምቲ ትጽቢት ዝተገብረሉ ውጽኢት ኣየመዝገበን።

ጉጅለ ህግዲፍ ረብሓ ህዝቢ ዘቐድም ውሕሉል ዲፕሎማስያዊ ዝምድና ክምስርት ባህሪኡ ስለ ዘይፈቐደሉ ምስ መንግስቲ ኢጣልያ  ኣብ ምትህልላኽን ምጽብጻብን እዩ ኣትዩ። ናቱ ግናይ ግብሪ ኣቐሚጡ፡ ንጉጅለ 15ን ጋዜጠኛታትን ክኣስር እንከሎ እውን፡ ካብቶም ኢድ ብምእታው ዝኸሰሶም ሓደ ኤምባሲ ኢጣልያ ኣብ ኣስመራ እዩ። ካብዚ ተበጊሱ እዩ ከኣ ንኢጣልያዊ ኣንበሳደር  ኣንቶኒዮ ባንዲኒ ኣብ 2001 ዝሰጐጎም። ነቲ ኣቡናት ካቶሊካዊት ቤተክርስትያን ኤርትራ ኣብ 2014 “ሓውኻኸ ኣበይ ኣሎ” ብዝብል ንዘቕረብዎ ናይ ብዙሓት ቀልቢ ዝሰሓበን ሓያል ሃወርያዊ መልእኽቲ እውን “ኢድ መንግስቲ ኢጣልያ ኣለዎ” ብዝብል ኣቖጢዕዎ እዩ።

ከምቲ ኣቐዲሙ ዝተገልጸ፡ እቲ በተን ዝተዓጸዋ ትካላት ትምህርቲ ኮነ ሕክምና ክጥቀም ዝጸንሐ ህዝቢ ኤርትራ እዩ። ጉጅለ ህግዲፍ ሕውየት ህዝቢ ሕውየቱ፡ ፍልጠት ህዝቢ ከኣ ፍልጠቱ ነይሩ እንተዝኸውን ንዝምድናኡ ናይ ህዝቢ ተጠቃምነት ብዘይጐድእ መንግዲ መሓዞ። ኣይኮነንዶ ዝጸንሓ ትካላት ጥዕናን ትምህርትን ክዓጹ፡ ሓደስቲ ትካላት ዝኽፈተሉ ኩነታት ክፈጥር መጸዓረ። እንተኾነ ከምቲ “…….. ሓጋዚኣ እንተረኣየትስ መዲዳ ትሓብእ” ዝበሃል፡  ጉዳይ ህዝቢ ጉዳዩ ስለ ዘይኮነ ተመኩሮኡ ብገበርቲ ሰናይ ዝድገፋ ህዝቢ ዝግልገለለን  ትካላት ኣብ ምዕጻው እምበር ኣብ ምኽፋት ሓደስቲ ከምዘይኮነ ባዕሉ የመስክር ኣሎ። 

ኣብ ልዕሊ ደቂ-ኣንስትዮ ዝፍጸም ዓመጽ ኣብዚ ግዜ እዚ; ኣብ ገለ ክፋል ዓለምና ኣብ ልዕሊ ደቂ ኣንስትዮ ዝፍጸም ዓመጽን፡ ኣሰቃቒ ጥሕሰት ሰብኣዊ መሰልን፥ ይሕባእን ይዕበጥን ኮይኑ እምበር ደው ኣይበለን።