ኣብ ጉዕዞ ቃልስና ክንምልሶም ካብ ዝግበኣና ሕቶታት፡ “መን እዩ ጸላኢና፡ መንቀልን መዓርፎን ቃልስና ኣበይ እዩ፡ ምስ መንከ ንመሓዞ፡ ብዓብይኡ ድማ መቃለሲ ባይታና ኣበይ እዩ? ዝብሉ ይርከብዎም። ኣብዚ ሎሚ ንሓርነት ነካይዶ ዘለና ቃልሲ፡ እዞም ሕቶታት ምሉሳት እዮም። ኣብቲ ንነፍሲ ወከፎም ዝወሃብ መልሲ ግና ፍልልያት ከም ከም ዘሎ እንርደኦ እዩ። ኣብ ዝተፈላለዩ ውዳበታ እንስለፍ እውን ካብዚ ፍልልያት ስለ እንነቅል ኢና።
ኣብ ጉዕዞ ቃልስና ኣብ ዝተወሰነ ግዜ ካብዞም ሕቶታት ዝያዳ ጐሊሖም ወጺኦም እዋናዊ መዛረቢ ኣጀንዳ ዝኾንሉ ግዜ ኣሎ። ንኣብነት ኣብ ሃገርና ኮይንና ክንቃወም ስለ ዘይንኽእል፡ ኣብ ኩሉ ኩርነዓት ዓለም በበቲ ዝጥዕመና ንቃለስ ኣብ ዘለናሉ፡ “ጉዕዞ ብርጌድ ንሓመዱ ናብ ኢትዮጵያ” እዋናዊ ኣጀንዳ ኮይኑ ኣሎ። ዝተፈላለዩ ወገናት ከኣ ብዛዕባዚ መገሻ ብሪጌድ ንሓመዱ ነናቶም ርኢቶ ይህቡ ኣለዉ። ዳርጋ ኩሉ ርኢቶታት ካብ ሓልዮትን ድሌትን ምሕያል ናይቲ ቃልሲ ዝብገስ ምዃኑ ከኣ እቲ ተገዳስነት ዘተባብዕ እዩ። ብሪጌድ ንሓመዱ ከኣ ነቲ “ኣብ ክንዲ ከምቲ፡ ከምዚ እንትዝገብሩ” ዝብል ምዕዶ ክልገሰሉ እንከሎ፡ ብቕንዕና መሚኻ ነቲ ሃናጺ ናይ ምውሳድ ሓላፍነት ከም ዘለዎ ክዝንግዕ ኣይግበኦን።
መቃለሲ ቦታ ክትመርጽ እንከለኻ፡ ኣብ ግምት ክኣትዉ ዝግበኦም መምዘንታት ኣለዉ። ነቲ እትመርጾ መቃለሲ ቦታ ዝመርሕ መንግስቲ ዘለዎ ፖለቲካዊ ምርግጋእን ጽንዓትን፡ ኣብታ እትቃለሰላ ዘለኻ መጻኢት ኤርትራ ዘለዎ ኣጠማምታን ፖለቲካዊ ሕሳብን፡ ምስቲ እትቃለሶ ዘልኻ ስርዓት ዘለዎ ዝምድናን ሃለዋት ኤርትራውያን ኣብታ ሃገርን ዝኣመሰሉ፡ ኣብ ግምት ምእታው የድሊ። ካብዚ ሓሊፉ “ናይቲ ትቃለሶ ዘለኻ ወጻዒ ሓይሊ ጸላኢ ምዃኑን ናብ ኤርትራ ዘለዎ ጂኦግራፊያዊ ቅርበትን” ጥራይ መቃለሲ ባይታ ወይ መሓዛ ክኾነካ እኹል መምረጺ ኣይኮነን። ብመንጽርዚ ንኢትዮጵያ ማዕረ ምስተን እንቃለሰለን ዘለና ካለኦት ሃገራት ምርኣይ የጸገም። ምኽንያቱ መንግስታት ኢትዮጵያ ብደረጃታት ደኣ ይፈላለዩ እምበር፡ ክሳብ ሎሚ “ምስ ኤርትራ ዘይተወደአ ፖለቲካዊ ምጽብጻብ ኣለና” ካብ ዝብል ሕልሚ ምሉእ ብምሉእ ስለ ዘይወጹ። ካብዚ ነቒሎም ንናይ ጽባሕ ኤርትራ፡ ካብ መሰረታዊ ረብሓን ሓድነትን ህዝቢ ኤርትራ ዘይኮነ፡ ካብ ናቶም ድሌትን ጠቕመን ካብ ምጥማት ዓዲ ከምዘይውዕሉ በብግዜኡ ዝረኣዩን ዝስምዑን ምልክታት ኣለዉ።
እቲ ንመርጾ ዘለና ቦታ ቅድሚ ሕጂ ምስ ተመኩሮ ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ ዝምድና ኣለዎዶ የብሉን ምድህሳስ ካልእ ኣገዳሲ ዛዕባ እዩ። ንኣብነት ኣብ ኢትዮጵያ ውጽኢቱ ኣሉታዊ ድዩ ኣውንታዊ ብዘየገድስ፡ ናይ ነዊሕ ግዜ ናይ ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ ተመኩሮ ኣሎ። ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ ኣብ ኢትዮጵያ ንኣስታት 20 ዓመታት ትካላት ዘርጊሑ፡ ናይ ውድባት ጉባአታትን ሓፈሻዊ ዋዕላታትን ዘካየደሉ ስለ ዝኾነ እትመሃረሉ ተመኩሮ ከም ዘለዎ ርዱእ ኮይኑ፡ ዘይምዕዋቱ ከም ዝዛይድ ግና ፍሉጥ እዩ። ውጽኢቱ ከምኡ ከም ዝኸውን ካብ ዝገበርዎ ጠንቅታት ቅድሚ ንምቅላስ ናብ ኢትዮጵያ ምእታው ብሱል ኩለ-መዳያዊ ዳህሳስ ዘይምግባር ክኸውን ከም ዝኽእል ኣብ ግምት ካብ ዝኣትዉ ምኽንያታት ሓደ እዩ።
እቲ ከምዚ ናይ ብሪጌድ ንሓመዱ ኮነ ናይ ካለኦት ውዳበታት ሎሚ ንኢትዮጵያ ከም መቃለሲ ባይታ ምምራጽ፡ ነቲ ዝሓለፈ ተመኩሮ መዚኖም ካብኡ ንሎሚ እውን ይጠቅም’ዩ ዝበልዎ ክወስዱ፡ ኣየድልን ንዝበልዎ ድማ መምዮም ከትርፉ ምኽኣል ውሕሉል ኣተሓሕዛ ቃልሲ እዩ። ነዚ ኣገባብ ዘይምኽታል ግና ንተመኩሮ ናይ ትማሊ እናዘንጋዕካ ካብ ሎሚ ጥራይ ምጅማር ኣብ ርእሲ ምዃኑ፡ ፖሊሲ ዋሕዚ ምምልላእን ምትኽኻእን ዝጐደሎ ዝተቖራረጸን ዘይዕወትን ጉዕዞ እዩ ዝኸውን።
ንኢትዮጵያ ከም መቃለሲ ቦታ ምምራጽ ምስ ኤርትራ ብዘለዋ ቅርበት ከም ካልእ ተራ ሃገር ዝረአ ኣይኮነን። መንግስቲ ኢትዮጵያ ነቲ ኣብ ኤርትራ ዝገዝእ ዘሎ ስርዓት ዘለዎ ኣረኣእያ እውን ኣብ ግምት ዘይኣቱ ኣይኮነን። ግን ድማ ምስኡ ክጻላእ እንከሎ ዘቕርበካ ክፋቐር እንከሎ ከኣ ዘርሕቐካ፡ ወጽዓ ህዝቢ ኤርትራ ፈጺሙ ዘይዓጦ ከይከውን ምስትብሃሉ የድሊ። እዚ ክበሃል እንከሎ ግና እቲ ምቅርራብን ምርሕሓቕን ሓላፍነታውን ውሕሉልን ክኸውን ኣለዎ እምበር፡ ረብሓኻ ቅድሚ ረብሓኡ ክስርዓልካ ምጽባይ ማለት ኣይኮነን።
እቲ ካልእ ኢትዮጵያ ኣብቲ ቅድሚ 2018 ዝነበረቶን ሎሚ ዘላትሉን፡ ብመንጽር ዘቤታዊ ጉዳይካ ወጊንካ፡ ምስ ከም ኤርትራዊ ሓይሊ ተቓውሞ ዝኣመሰሉ ኣካላት ናይ ምትሕብባር ዓቕማን ቅሩብነታን፡ ቅድሚ ግብራዊ ስጉምቲ ምውሳድ ክጽናዕ ዝግበኦ እዩ። ምኽንያቱ ንገዛእ ርእሱ ኣደልዲሉ ዘይረገጸ መንግስቲ ናይ ካልእ ዋኒን ክጸውር ዘለዎ ትኽእሎ ጸቢብ እዩ። ኩሉ ገዲፍካ ኣብ መንጎ ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያን ኣብ መንጎቲ ብሰፊሕ ምስ ኤርትራ ዝዳወብ ክልል ትግራይን ዘሎ ፖለቲካዊ ዝምድናን ኣሰላልፋን ኣብ ምምራጽ መቃለሲ ቦታ ኣብቲ ከባቢ ኣብ ግምት ክኣቱ ዝግበኦ መሰረታዊ ጉዳይ እዩ። ምስ ኢትዮጵያ ብክልላዊ ምምሕዳር ትግራይ ተቐባልነት ዘየብሉ ዝምድና ምፍጣር ኣጸጋሚ ከም ዝኸውን ርኡይ እዩ። ስለዚ መቃለሲ እንመርጾ ቦታ ተቓሊስና እንዕወተሉን ቀጻልነት ዘለዎን እምበር፡ ንህግደፍ ንግዜኡ እተሰንብደሉ ጥራይ ክኸውን ኣይግባእን።
እቲ ካልእ “ኣነኸ መቃለሲ ቦታን ዝዛመዶ ሓይልን ክመርጽ እነከለኹ ክሳብ ክንደይ እየ ዘቤታዊ ዕዮኡ ዝወገነ ተበሃጋይ ሓይሊ ዝኸውን?” ዝብል ሕቶ ክትምልስ ናይ ግድን እዩ። ብሪጌድ ንሓመዱ ኣብዚ መዳይዚ ዘይወገኖም በዓል ቤታዊ ሕጽረታት ከም ዘለዉዎ ርኡይ እዩ። ከምቲ ተመኩሮ ደንበ ተቓውሞ ኣብ ኢትዮጵያ ክግምግም ይግበኦ ዝበልናዮ፡ ሓድሽ መቃለሲ ቦታ ንምስፋሕ፡ ናቱ ናይ 2ተ ዓመታት ተመኩሮ ምምዛን እውን ኣገዳሲ እዩ። እቲ ዘይገሸ ኣካል መሪሕነት ብሪጌድ ንሓመዱ ኣብቲ መጀመርያ፡ “ነቲ መገሻ ናብ ኢትዮጵያ ኣይፈልጦን እየ” ኢልዎ ነይሩ። ደሓር ግና “ተረዳዲእናሉ ኣለና” ኢሉ። እዚ ውጽኢት ጉድላት ብቑዕ ቅድመ-ምድላው ዘይምግባር ምዃኑ ርዱእ እዩ። ስለዚ ብሪጌድ ንሓመዱ ጥራይ ዘይኮነ፡ ዝኾነ ሓይሊ ተቓውሞ ኣንጻር ህግደፍ ንከድምዕ ክምልሶም ካብ ዝግበኦ ሕቶታት “ንህግደፍ ኣበይ ኮይንና ንቃለሶ? ዝብል መሰረታዊ ምዃኑ ኣይንዘንግዕ ንብል።
ርእሰ ዓንቀጽ
ኣብዚ ዝሓለፈ ናይ ልዕሊ 20 ዓመታት ግሎባላዊ ግዜ ዓለምና ክትሕቖን ጸኒሓ እያ። ሕጂ እውን መልክዑ ደኣ ይቐያይር ኣሎ እምበር ካብኡ ኣይወጸትን። በዚ ዘይቅሱን ኩነታት ይጽለዉ ካብ ዘለዉ ከባብታት ሓደ ዞባ ቀይሕ ባሕሪ እዩ። ካብዚ ሓሊፉ ናብ ኣፍሪቃ ክቐርብ እንከሎ ከኣ፡ ምብራቕ ኣፍሪቃ ዝያዳ ክሕቆን ዝጸንሐን ዘሎን እዩ። ኣብ ሕንብርቲ ቀርኒ ኣፍሪቃ፡ ልዕሊ ሺሕ ኪሎ ሜተር ዝንውሓቱ ገማግም ባሕሪ እትውንን ኤርትራ ከኣ ካብ ኢውሮጳዊ መግዛእቲ ጀሚርካ ናይዚ ጽልዋ ግዳይ ካብ እትኸውን ነዊሕ ግዜ እዩ።
ቅልውላው ዞባና ብክለሳ-ሓሳብ ጥራይ ዝጥቀስ ዘይኮነ፡ ኣብዚ እዋንዚ’ኳ ኣብ የመን ዝረኤ ዘሎ ናዕብታት፡ ኣብ መንጎ እስራኤልን ፍልስጤምን ዝረአ ዘሎ ኣዕናውን ኣብራስን ውግእ ህያው ኣብነት እዩ። ነዚ ተኸቲሉ ኣብ ቀይሕ ባሕሪ ዝረአ ዘሎ ናይ ውግእ መራክብ ዕልቕልቕ ናይቲ ወጥሪ ምስክር እዩ። ዝያዳ ናብ ኤርትራ ከነቕርቦ እንከለና ድማ፡ ኩነታት ሱዳን፡ የመን፡ ሶማሊያላንድ፡ ሶማሊያን ኢትዮጵያን ናይቲ ቅልውላው ኣመልከቲ እዮም። ግብጺ፡ ጅቡትን ደቡብ ሱዳንን’ውን ህዝበን ደቂሱ ዝሓድር ኣይኮናን። ኤርትራ ከኣ ህዝባ ብህግደፍ ጅሆ ተታሒዙ፡ ናብ ውሽጡ እናነብዐ፡ ሰላምን ርግኣትን ኣብ ዝተሓረሞ ኩነታት እያ እትርከብ። ምስዚ ኩሉ ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ’ውን ሓደ ካብቶም በቲ ቅልውላው ተጸለወትን ኣብቲ ቃልሲ ተሰላፍትን እዩ። ከምኡ ስለ ዝኾነ ኢና ከኣ “ንሕናኸ ሰልፍና ምስ መን’ዩ?” ኢልና ሓቲትና መልሲ ክንረክብ እንግደድ። ምኽንያቱ ዘለናሉ ዓለማዊ ኩነታት ኣይኮነንዶ ንሕና፡ ሓያል ኮይንካ’ውን በይንኻ እትቖመሉ ዘይኮነ፡ ክትመሓዞ እትግደደሉ ስለ ዝኾነ።
ነዚ ሕቶዚ ንምምላስ ሃንደፍ ኢልካ “ብናይ ጸላእየይ ጸላኢ ፈታውየይ” ሕሳብ ዝውሰድ ዘይኮነ፡ መሰረታዊ ናይ መኻይድኻ መዕቀኒ ምሓዝ ዘይስገር’ዩ። ምኽንያቱ እቲ ጸላኢ ጸላኢኻ፡ ጸላኢኻ’’ውን ክኸውን ስለ ዝኽእል። ከም ኤርትራዊ ናይ ተቓውሞ ሓይሊ፡ ነዚ ሕቶዚ ኣብ ምምላስ ንኡስ ፍልልያት ክህልወና’ኳ እንጽበዮ እንተኾነ፡ ኣብ “ምዕቃብ ልኡላውነትን ሓድነትን ኤርትራ፡ ምውጋድ ናይቲ ንህዝብና ደም ዘንበዖ ዘሎ ጉጅለ ህግደፍን ብሕገምንግስታዊ ስርዓት ምትክኡን” ኣብ ዝብሉ ግና ክንሰማማዕ ይግበኣና። እንመርጾ ኣሰላልፋ ጸኒዑ ምእንቲ ክቕጽል ማእከሉ ናይቶም ሓቢሮም ዝስለፉ እምበር፡ ብናይ ሓደ ካብቶም ሓቢሮም ዝስለፉ ዝተዓብለለ ከይከውን ምስትብሃል የድሊ።
እቲ ኣሰላልፋ ቀጥታዊ ወይ ዘይቀጥታዊ ከም ዝኸውን ንዕዘቦ ዘለና እዩ። እቲ ቀጥታዊ እቲ ብጀኦግራፍን መሰል መዕቀንታትን ምስ ዝቐርቡኻ ዝረአ ኮይኑ፡ እቲ ዘይቀጥታዊ ከኣ ነዊሕ ኣእዳው ዘለዎም ሓያላት ኣብ ርሑቕ ኮይኖም ብምዕጣቕን ብምስናቕን ናይ ረብሓኦም ዓውዲ ውግእን ተለኣኽን ክገብሩኻ ዝዝርግሕዎ ኣሰላልፋ እዩ። ኣመሪካ፡ ሩስያን ቻይናን ዝርከበአን ሓያላት መንግስታት ናይዚ ቅዲ ሃንደስቲ ምዃነን ንዕዘቦ ዘለና እዩ። ናብ ኤርትራዊ ጉዳይና ክንመጽእ እንከለና፡ ሓይልታት ለውጥን ህግደፍን ብሓደ ክንስለፍ ኣይንኽእልን። ምኽንያቱ ኣብቶም ክንዛመድ እንከለና መዕቀኒና ክኾኑ ይግበኣኦም ዝበልናዮም መሰረታዊ መበገሲታት ፍልልይ ስለ ዘለና። ንሕና ኣርዑት ወጽዓ ህግደፍ ንምስባር እንቃለስ ክንከውን እንከለና፡ ህግደፍ ብኣንጻሩ ኣርዑት መግዛእቱ መመሊሱ ከትርርን ከቐጽልን ከይደቀሰ ዝሓድር ስለ ዝኾነ።
ናይተን ብኤርትራዊ ምዕባለ ዝጽለዋ፡ ኣብኣተን ዝረአ ምዕባለ’ውን ንኤርትራ ዝጸልዋ ናይ ቀረባ ሃገራት ኩነታት ምስ እንድህስስ ኣብ ከባቢና እቲ ኣሰላልፋ ክሳብ ክንደይ ከም ዝተሓላለኽ ንምግንዛብ ይሕግዘና። ናይቲ ምትሕልላኽ ቀንዲ ምኽንያት ብደገ ዝጽለው እምበር፡ ነብሱ ክኢሉ ዝቐውም ዘይምዃኑ’ዩ። ንኣብነት ኣብ ፖለቲካ ኢትዮጵያ ኣብዚ እዋንዚ ብልጽግና፡ ህወሓትን ፋኖን ከምኡውን ኦነግ ቀዳሞት ተሰለፍቲ እዮም። ካብዚኦም መን ኮይንካ ኣንጻርቲ ካልእ ናይ ምስላፍ ፈተነታት ንዕዘብ ኣለና። መንን መንን ኣንጻር መን ግና ጌና መልክዕ ኣይሓዘን። እቲ ዝተረፈ ክፋል ኢትዮጵያ ከኣ ስቕ ዝመረጸን ምስ ዝሓየለ ናይ ምስላፍን ዝንባለ ዘለዎን ይመስል።
ህግደፍ ኣብ ጉዳይ ኢትዮጵያ ከም ጐረቤት ዘይኮነ፡ ከም በዓል ጉዳይ ኮይኑ፡ ከዳኽር ከም ዝደሊ ብሓሳብን ብግብርን ኣርእዩና እዩ። ገለ ኢትዮጵያዊ ወገናት ካብ ዘለዎም ግዝያዊ ሕሳብ ነቒሎም ህግደፍ ኣብ ፖለቲካ ኢትዮጵያ ቀጥታዊ ተሳታፊ ክኾነሎም ይደልዩ እዮም። ፋኖ ህግደፍ ከዕጥቖን ከስንቖን ስለ ዝደሊ ጉንብሕ ጥልዕ ክብለሉ እንከሎ፡ ህግደፍ ብትግራይ ብህልቂት ሰባትን ዕንወት ንብረትን ዝኸስስ ዘሎ ምዃኑ ናይቲ ዘይንጹር ኣሰላልፋ ገላጺ እዩ። ዝምድና ህግደፍን ብልጽግናን ከኣ ምግማቱ ኣብ ዘጸግም ጽልግልግ ዘሎ እዩ።
እዞም ንኤርትራዊ ጉዳይ ዝጸልውዎን ብኣኡ ዝጽለዉን ዝበልናዮም ሓይልታት፡ ኣብቶም ከም መዕቀኒ ኣሰላልፋ ኢልና ዘስፈርናዮም መምዘኒ ነጥብታት “ሚዛኖም ከመይ እዩ?” ዝብል ሕቶ ምምላስ ዘይስገር እዩ። ብልጽግና ንሓንሳብ ብስዉር ንሓንሳብ ድማ ብጋህዲ ብኣፍደገ ባሕሪ ኣሳቢቡ ኣንጻር ኤርትራዊ ልኡላውነት ከም ዝስለፍ ነጊሩና እዩ። ፋኖ ምእንቲ ብህግደፍ ክድገፍ ነቲ ብልጽግና ዘልዕሎ ጉዳይ ኣፍደገ ባሕሪ ዘይድግፎ መሲሉ’ኳ እንተቐረበ፡ ከምቲ “ዝብእሲ ክሳብ ዝደልዎ ይሕንክስ” ዝበሃል ንግዜኡ እንተዘይኮይኑ ኣብ ልኡላውነትና ካብ ብልጽግና ዝሓይሽ ኣይኮነን።
ኣብ ታሪኽ ኢትዮጵያ፡ ንመጀመርያ ግዜ ነጻነትን ልኡላውነትን ኤርትራ ዝተቐበለ ሓይሊ ህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይ (ህወሓት) ጥራይ እዩ። ግን ድማ ናይ ሎምን ናይ ቅድሚ 20 ዓመታትን ህወሓትን ትግራይን ሓደ ከምዘይኮኑ ምግንዛብ የድሊ። ሎሚ ትግራይን ህዝባን ብዘይካ ብህወሓት፡ ብዝተፈላለዩ እሞ ድማ ነጽናት ኤርትራ ብዘይቅበሉ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ሓድነት ህዝብን መሬትን ኤርትራ እውን ግጉይ ግንዛበ ብዘለዎም ውድባታትን ማሕበራትን’ውን ኣብ ዝጽለውሉ ኩነታት ምህላዎም ምግንዛብ የድሊ። ስለዚ ሕቶ “ሰልፍና ምስ መን እዩ?” ኣብ ምምላስ ነዚታት ምግናዛቡ መሰረታዊ እዩ። ብመንጽርዚ ሕቶ “ሰልፍና ምስ መን እዩ?” ክንምልስ እንከለና፡ ዋላ ትቕጠን ነታ ኣብ ኤርትራዊ ልኡላውነትን ሓድነት ህዝባን ዘይትወላወል ገመድ ምስ መን ከምዘላ ብዘየገድስ ከይለቐቕና፡ ንናይ ክሳብ ሕጂ ኣሰላልፋና ተመሊስና ብመጽርቲ ዝኽሰት ዘሎ ሓደስቲ ምዕባለታት ክንድህስሶ ግድን ኣብ ዝኾነሉ ኢና ንርከብ ዘለና።
ባድመ መጸውዒ እታ ኣዛራቢት ኮይና ዘላ ሓውሲ ከተማን ኣብ ከባቢኣ ዘሎ ጐላጉልን እዩ። ባድመ ኣብ ጋሽ ካብ ባረንቱ ንወገን ደቡብ 48 ኪሎ-ሜተር፡ ካብ ከተማ ኣስመራ ድማ 139 ኪሎ-ሜተር ርሒቓ ትርከብ። በቲ ካልእ ወገን ድማ ካብ ከተማ ሽረ ንሰሜን 119 ኪሎ-ሜተር ካብ መቐለ ድማ 369 ኪሜተር ትርሕቕ።
ብዛዕባ ብዝሒ ህዝባ ብዙሕ ሓበሬታኳ እንተዘየለ፡ ናይ ኢትዮጵያ ማእከላይ ስታትስቲክስ፡ ኣብ ናይ 2005 ምርጫ ኢትዮጵያ 729 ደቂ ተባዕትዮን 834 ደቂ ኣንስትዮን ብድምር 1,563 ነባሪ ከም ዝነበራ መዝጊቡ። ናይታ ከተማ ናይ መጀመርያ ተቐማጦ ኤርትራውያን ምዃኖምን ናይቲ ከባቢ ዓድታት ኣሰማት ብቋንቋ ኩናማ ምዃኑን ነዚ ከም ዘመልክትን ብዛዕባቲ ከባቢ ናይ ቀረባ ኣፍልጦ ዘለዎም ይሕብሩ። ባድማ’ውን ብቋንቋ ኩናማ እዩ።
ባድመ ግዝኣት ኢጣልያ ዶቡ ኣብ ኤርትራ ምስ ኢትዮጵያ ካብ ዝኸለለሉ ግዜ ንደሓር ኣካል ምምሕዳር ኤርትራ ዝነበረት ኮይና፡ ድሕሪቲ ፈደረሽን ኤርትራን ኢትዮጵያን ፈሪሱ፡ ኤርትራ ካብ ድሌት ህዝባ ወጻኢ ምስ ኢትዮጵያ ተንጸበራ ኣካል ኢትዮጵያ ድሕሪ ምዃና፡ ኣብ ትሕቲ ምምሕዳር ትግራይ ወረዳ ታሕታይ ኣድያቦ ኮይና፡ ናብ ጣቕላይ ግዝኣት ትግራይ ግብሪ ትኸፍል ነይራ። ባድመ ዋላ’ኳ ኣብ ከባቢኣ ንሕርሻ ዝምችእ መሬትን ማዕድንን ከም ዘለዋን ዝእመን እንተኾነ፡ ዝያዳ ኣዛራቢት ዝኾነትሉ ቀንዲ ምኽንያት ግና፡ ውግእ ኤርትራ-ኢትዮጵያ 1998-2000 ዝተጀመረላ ቦታ ስለ ዝኾነት እያ።
ባድመ ኣብ ግዜ ብረታዊ ቃልስና፡ ካብተን ብተጋድሎ ሓርነት ኤርትራ (ተሓኤ) ናጻ ዝወጻ ናእሽቱ ነቑጣታት ሓንቲ እያ። ድሕሪ ባድመ ብሰራዊት ሓርነት ናጻ ምውጸኣ ተሓኤ ክሳብ ከባቢ ዓዲ ኣውዓላ፡ ዓዲ ሃገራይ፡ ሸራሮ፡ ዛግርን ዓዲ ጎዘሞን ኣብኡ ዝነብሩ ኤርትራውያን ትውድብ ነይራ። ህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይ (ህወሓት) ተመስሪታ ምንቅስቓሳ ኣብ ኣድያቦ ምስ ኣስፈሐት ግና፡ ምርጻማት ንኸይፍጠር ብዝነበራ ሓልዮትን ጥንቃቐን፡ ጀብሃ ምንቅስቕሳን መዋፈሪኣን ኣብ ከባቢ ባድመ ክትድኩኖ ተገዲዳ። ይኹን እምበር ሓሓሊፉ ናይ መሬት ዋንነት ሕቶ ይለዓል ስለ ዝነበረ፡ ብሰንኩ ህይወት ብዙሓት ሓሊፉ እዩ። ምስዚ ኹሉ ህዝባዊ ወያኔ ሓርነት ትግራይን ጀብሃን ኣብ 1979 ብዝበጸሐኦ ስምምዕ፡ ባድመ ብተጋድሎ ሓርነት ኤርትራ ትማሓደር ነይራ።
ህዝባዊ ግንባር ሓርነት ኤርትራን ህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይን ሓቢሮም ኣንጻር ተሓኤ ብዘካየድዎ ዘይሓላፍነታዊ ወተሃደራዊ ወፍሪ፡ ጀብሃ ዓባይ ካብ ከተማ ባድመ ተደፊኣ ለቐቐት። ኣብቲ እዋንቲ 90% ኤርትራዊ ዝነበረ ነባሪ ባድመን ከባቢኣን ንተሓኤ “ምስ መን ገዲፍክና ትኸዲ ኣለኺ?” ብዝብል ሰላማዊ ሰልፊ ከም ዘካየደ ብምስሊ ከይተረፈ ዝተሰነደ እዩ።
ድሕሪኡ ብ1982 ህዝባዊ ግንባር ንከተማ ባድመን ከባቢኣን “ነዚ ውሳነ ዘይቅበል እንተሎ፡ ገጻብ ኣድጉ ጽዒኑ ይኺድ” ብዝብል ብደዐን ኣስገዳድን ንህወሓት ኣረኪባታ። ብዛዕባዚ ኣብ ርእሲቲ ዝተፈላለዩ ኣካላት በብግዜኡ ክህብዎ ዝጸንሑ ምስክርነትን ብደረጃ መጻሕቲ ዝተሰነደ ምዃኑን፡ ኣብዚ ቀረባ ግዜ ምስ ተለቪዥን ኣሰና ሰፊሕ ቃለ መጠይቕ ዘካየደ፡ ኣቡኡ ብደረጃ ምስሌነ ኣማሕዳሪ ባድመ ዝነበሩ፡ ንሱ ድማ ኣብ ባድመ ዓብዩ፡ ተጋዳላይ ህዝባዊ ግንባር ኮይኑ ናብኡ ተመዲቡ ዝተቓለሰ፡ ጸጋይ ገ/ስላሴ (ወዲ ጉቦ) ምስክርነቱ ሂቡ እዩ። ዋላኳ ገለ ወገናት ነቲ ንባድመ ንወያነ ትግራይ ናይ ምርካብ ውሳነ ብላዕለዎት ሓለፍቲ ህዝባዊ ግንባር ኣፍልጦ ዘይነበሮ ኣምሲሎም ከቕርብዎ ዝፍትኑ እንተኾኑ፡ ጸጋይ ግና “ኣይኮነንዶ ከም ጉዳይ ባድመ ዝኣመሰለ ዓብይ ጉዳይ፡ ናእሽቱ ውሳነታት እውን ብዘይኣፍልጦ ኢሳያስ ኣይትግበርን እዩ” ይብል።
“ጀብሃ ባድመ ናይ ኤርትራ እያ ምባላ ቅኑዕ ነይሩ፡ ምኽንያቱ መብዛሕትኦም ነበርታ ኤርትራውያን ኮይኖም፡ ሰውራኦም ናይ ምስናቕ ዓብይ ብጽሒት ስለ ዝነበሮም” ዝበለ ጸጋይ ገ/ስላሴ፡ ህዝባዊ ግንባር ንባድመ ንህወሓት ምስ ኣረከበታ፡ ኩሉ ኣብኡ ተደኲኑ ዝነበረ ትካላታ ጥቕሊላ ክትወጽእ ከም ዝተገደደት ከኣ ይጠቅስ።
ድሕሪ ናጽነት፡ ልኡላውነት ኤርትራ ንምርግጋጽ ኣብ ዝተኻየደ ረፈረንደም 1993፡ እቲ ህዝባዊ ግንባር ስለ ዝጠለመቶ፡ ቁጽሩ እናወሓደ ዝኸይድ ዝነበረ ኤርትራዊ ነባሪ ባድመ፡ ከም ኣብ ትግራይ ዝነብር ኮይኑ እዩ ኣድሚጹ። ድምጹ ከኣ ናብ ባረንቱ ወይ ሻንብቆ ዘይኮነ፡ ናብ መቐለ ምስ ተላእከ እዩ ብኡ ኣቢሉ ናብ ኣስመራ ተመሓላሊፉ። ኣብዚ ወሳኒ መድረኽ ረፈረንደም’ውን እቲ ክሳብ ሎሚ “ግዝያዊ” ካብ ዝብል መጸውዒ ቅጽል ዘይወጸ መንግስቲ ኤርትራ ዘቕረቦ ስምዕታ ኣይነበሮን። ካብዚ ንላዕሊ ጉዳይ ባድመ ጉዳዩ ከምዘይነበረ መረጋገጺ ከኣ የለን። በዚ ዝተኣማመነ መንግስቲ ኢትዮጵያ ኣብቲ ቦታ ክሳብ ምምስራት ፋብሪካ እምነ-በረድ ክበጽሕ እንከሎ’ውን “መኒኻ?” ዝበሎ ኣይነበረን።
ከምቲ ኩሉ ዘይርሰዖ፡ ብ6 ጉንበት ኣብ ባድመ ዝጀመረ ውግእ ኤርትራ-ኢትዮጵያ፡ ብ12 ጉንበት 1998 ድማ ናብ ዝለዓለ ደረጃ ዓሪጉ። ድሕሪዚ ውግእ ምጅማሩ ብ23 ጉንበት 1998 መሪሕነት ተጋድሎ ሓርነት ኤርትራ-ሰውራዊ ባይቶ ኣብ ሱዳን ከተማ ካርቱም ኣኼባ ኣካይዱ። ኣብቲ ድሕሪ ኣኼባኡ ዘውጸኦ መግለጺ ድማ ባድመ ናይ ኤርትራ ምዃና ኣረጋጊጹ፡ ነቲ መንግስቲ ኤርትራ ኩሉ ሕጋዊ መስርሕ ከይጸንቀቐ ዝመረጾ ውግእ ከኣ ተቓዊምዎ።
ውግእ ምስ ጀመረ ድሕሪ ዝተወሰነ ኣዋርሕ፡ ኣብ መንጎ ልኡኻት ሰውራዊ ባይቶን ኢትዮጵያዊ ግንባር ኢህውደግን ኣኼባ ተኻይዱ። ኣብዚ ኣኼባ ሰውራዊ ባይቶ “ባድመ ናይ ኤርትራ እያ” ብምባሉ ዝተገረመ ኢህውደግ ካብ ልኡኽ ሰውራዊ ባይቶ መብርሂ ሓቲቱ።
መብርሂ ልኡኽ ሰውራዊ ባይቶ ከኣ፡ “ኣብ ግዜ ቃልሲ ኣንጻር ደርግ፡ ንባድመ መን የመሓድራ ዝብል ምስሕሓብ ምስ ተፈጥረ፡ ድሕሪ ክንደይ ልዝብ፡ ኣብ መንጎ ተሓኤን ህወሓትን፡ ስርዓት ደርግ ተወጊዱ ዶብ ኤርትራን ትግራይን ብሕጋዊ መስርሕ ክሳብ ዝውሰን፡ ባድመ ኣብ ትሕቲ ተሓኤ፡ ሸራሮ ድማ ኣብ ትሕቲ ህወሓት ክጸንሐ ዝብል ስምምዕ ነይሩና። ነዚ ጥሒስኩም ኢኹም ድማ ንዓና ምስ ህዝባዊ ግንባር ኮይንኩም ወጊእኩምና። ባድመ ከኣ ብህዝባዊ ግንባር ግንዖት ተዋሂባትኩም። ንሕና ነዚ ዝምልከት መረጋገጺ ኣለና፡ ንስኻትኩም ድማ መዛግብኩም ገንጽሉ” ዝብል ነይሩ። ድሕሪኡ ኢህወደግ ነዚ ዘፍርስ ጭብጢ ስለ ዘየቕረበ ሰውራዊ ባይቶ ባድመ ናይ ኤርትራ እያ ዝበለሉ ምኽንያት ቅቡል ኮይኑ ቀጺሉ። ደሓር ከኣ መርገጺ ሰውራዊ ባይቶ፡ ብውዕል ኣልጀርስ ተሰንዩ ብኣህጉራዊ ኮሚሽን ዶብ ተረጋጊጹ።
ብኣሕዋት ፍሰሃየ ሓጐስ፡ ድራር መንታይን ንጉሰ ጸጋይን ዝተደርሰት መስሓፍ “ታሪኻዊ ግደ ሰራዊት ሓርነት ኤርትራ” ብወገና፡ እቲ ኣብ መንጎ ተሓኤን ህወሓትን ዝተበጽሐ ስምምዕ፡ “1.ኤርትራውያን ተቐማጦ ኣብ ትግራይ፡ ትግራዎት ተቐማጦ ድማ ኣብ ኤርትራ ናይ ምንባር መሰል ክህልዎም፡ 2. ናብ ዝመረጽዎ ውድብ ብዘይተጽዕኖ ክስርዑ፡ 3. ኣብ ዝነብሩሉ ቦታ እቲ ኣብኡ ዝርከብ ውድብ ዝሓተቶም መዓልታዊ ጠለባት ከማልኡ” ዝብል ትሕዝቶ ከም ዝነበሮ ኣስፊራ’ላ።
ዘይሩዘይሩ እቲ ውግእ ካብ ባድመ ናብ መላእ ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያን ድሕሪ ምልሓሙን ካብ ክልቲኡ ወገናት ልዕሊ 100 ሺሕ ህይወት ምህላቑን፡ ብመሰረት ስምምዕ ኣልጀርስ ብሕጊ ክረአ ተወሲኑ። ከም ውጽኢት ናይዚ ድማ፡ ብ13 ማዝያ 2002 እቲ ትጽቢት ዝተገብረሉ ቀያድን ናይ መወድእታን ብይን ተዋሂብዎ። እንተኾነ ባድመ መጀመሪት ናይቲ ውግእ ብምዃና’ኳ ናብ ኤርትራ ከም ዝተበየነት እንተተፈልጠ፡ ምሉእ ብምሉእ ኣየናይ ንመን ከም ዝተዋህበ ንምፍላጥ ሎሚ’ውን እቲ ህግደፍ ክሃድመሉ ዝጸንሀ ኣብ ባይታ ምጥራር ዘይስገር እዩ። ናይ “ዝሓዘሐዘ” ኣካይዳ ግና ናይ ውግእ ሕማም ደሓር ዝገድፍ ስለ ዝኾነ፡ ነዚ ስንኩፍ ኣተሓሕዛ ምድጋፍ ከኣ ዘይሓላፍነታውን ስምዒታውን እዩ።
ርእሰ-ዓንቀጽ ሰዲህኤ
24 ጉንበት ቅድሚ 33 ዓመታት፡ መግዛእቲ ተሳዒሩ ኤርትራ ደቃ ብሓባር ብዝኸፈልዎ ክቡር መስዋእቲ ግዝኣታዊ መሬታ ናጻ ዝወጸትላ ታሪኻዊት ዕለት ስለ ዝኾነት፡ ናይ ዮሃና መልእኽትና ነቐድም።
መሰረታዊ ዕላማ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ፡ ባዕዳዊ መግዛእቲ ኣልጊስካ ጨቋንን ተጨቋንን ዘይብላ፡ ሰላምን ብልጽግናን ዝሰፈና፡ ብዲሞክራስያዊ ስርዓት እትመሓደር ሃገር ምርግጋጽ እዩ ነይሩ። ድሕሪ ናጽነት፡ ህዝብና ነቲ ሓቢርካ ሃገር ንምህናጽ ተቐሪብሉ ዝነበረ ምዕራፍ ቃልሲ፡ ከም ውሁብ ወሲድዎ ስለ ዝነበረ፡ ከም ዝዕወት ትስፉው ነይሩ። ኣብ ተመኩሮ ህዝቢ ኤርትራ፡ ባሕቲ መስከረም 1961ን 24 ጉንበት 1991ን ብ30 ዓመታት ዝረሓሓቓ ታሪኻውያን ዕለታት እየን። እታ ቀዳመይቲ ብምብሳር ሰውራ፡ እታ ካለኣይቲ ከኣ ዓወት ናጽነት ኤርትራ ብምብሳር። ኩሉቲ ኣብ መንጎ እዘን ታሪኻውያን ዓመታት ፡ ዝሓለፈ ግዜ፡ ዝተኸፍለ ዋጋ፡ ዝተወፈየ መስዋእትነት፡ ዘጋጠመ ዕንወት፡ ብርሰትን ዝሰዓበ ስደትን ምምዝባልን፡ ህልቂት ህዝብን ጥሪትን ምእንቲ ሰንሰለታዊ መግዛእቲ ሓንሳብን ንሓዋሩን ምውጋድ ስለ ዝነበረ፡ ህዝቢ ኤርትራ በቲ ዝነበሮ ፍቕሪ ሃገርን ቅሩብነት ንቃልስን፡ ኤርትራ ድሕሪ ናጽነት ኣብ ሓጺር ግዜ ኣብ ዝሓሸ ኩነታት ከም እትበጽሕ ልዑል ተስፋ ነይሩ።
እተኾነ ብሰንክቲ ኢሳያስ ዝመርሖ ጠላም ጉጅለ፡ ትጽቢት ህዝብና ጌና ኣብ ተስፋ እዩ ዘሎ። እቲ ጥልመት ብዘኸተሎ በደል ዘማረሩ ገለ ወገናት፡ ኣብ ኣድላይነት ነጻነት፡ ልኡላውነትን ሓድነት መሬትን ኤርትራ ሰጋእ መጋእ ክብሉ ይረኣዩ እዮም። እንተኾነ እቲ ናይ ኩሉ፡ ከነዕውቶ ንቃለሰሉ ዘለና ባህግታት መሰረት፡ ናጽነትን ልኡላውነትን ኤርትራ እዩ እሞ፡ ወትሩ ህያው ኮይኑ ካብ ምዕቃቡ ካልእ ምርጫ ከም ዘየብልና ንገንዘብ። እቲ ንህዝብና ዝድህኾ ዘሎ ወጽዓ ከኣ፡ ምምሕዳር ህግደፍ ዝፈጠሮ እምበር፡ ናይ ኤርትራ ናጻ ሃገር ምዃን ዘስዓቦ ዘይምዃኑ ብምርዳእ ንተጻብኦ ህግደፍ ተቓሊስና ንምውጋዱ ብዝሓዝናዮ መንገዲ ካብ ምቕጻል ካልእ መተካእታ የብልናን።
ቃልሲ ንምህናጽ ሃገረ-መንግስትን ምዕቃብ ሓድነትን ኣብ ኤርትራ፡ ካብቲ ኣብ ብረታዊ ቃልሲ ዝተኸፍለ ዝተሓተ ዋጋ ዝሓትት ክኸውን እዩ ዝብል ትጽቢት ህዝብና እዩ ነይሩ። ካብቲ ተስፋ ዘሕደረሉ ምኽንያታት፡ እቲ ቃልሲ ኣንጻር ባዕዳዊ ሓይሊ ዘይምዃኑን ከም ውጽኢት ናይቲ ቃልሲ ድሕሪ ናጽነት ኩሎም ኤርትራውያን ማዕረ ተጠቀምቲ ክኾኑ እዮም ዝብል እምነት ከም ዝነበሮ ምጥቃስ ይከኣል። ኣብ ቃልሲ ምህናጽ ሃገር፡ ዓቕሚ እንተዘይጐዲሉና፡ ንመሰል ኤርትራውያን ኣዋሲኑ ስልጣኑ ቅድሚት ዝሰርዕ ስሱዕ ምምሕዳር ክህሉ ኢዩ ዝብል ግምት ናይ ውሑዳት እዩ ነይሩ። ኣብ ፖለቲካ ኤርትራ ንኹሉ ብሒቱ “ኤርትራ ነዓይ ጥራይ” ዝብል ግጉይ ኣሰላልፋ ክህሉ ብሓፈሻ ትጽቢት ኤርትራውያን ኣይነበረን። እዚ ዘመልክቶ ከኣ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ግዜ ንናጽነት ዝተቓለሱ ደቁ፡ ኣብ ኤርትራ ከምቲ ዝኾኖ ዘሎ ከጋጥም እዩ ዝብል ስግኣት ዘይነበሮ ምዃኑ እዩ። ምስዚ ግን፡ ካብ ቅድሙ እቲ ብግብሪ ዝተራእየ ኩነታት ከየጋጥም ስግኣት ዝሓደሮም፡ ብዓንተቦ ንምግትኡ ዝተቓለሱ ፖለቲካዊ ውድባትን ግዱሳት ባእታታትን ነይሮም ኢዮም።
ሕማቕ ኣጋጣሚ ኮይኑ፡ ድሕሪ ናጽነት ወርሒ ኣብዘይመልአ ግዜ፡ ሓቀኛ ጸረ ህዝቢ ባህርያቱ ሓቢኡ ዝጸንሐ፡ ደሓር ግና ብጋህዲ ሕድሪ ሰማእታት ዝጠለመን ሕማቕ ክፈዲ ዝተዓጥቀን ጉጅለ ካብ ትጽቢት ህዝቢ ኤርትራ ወጻኢ ተጋሂዱ። እነሆ ከኣ እቲ ብህዱእ ኩነታት ክካየድን ብውጽኢቱ ኩሎም ኤርትራውያን ብማዕረ ዝጥቀምሉን ክኸውን ትጽቢት ዝተገብረሉ ቃልሲ ምትካል ቅዋማውን ዲሞክራስያውን ስርዓት፡ “ንማይ ዝበልንዮስ ንበረድ ኮነ” ከም ዝበሃል፡ ብኣንጻሩ ኮይኑ። እቲ “እምበርከ፡ እቲ 2ይ ምዕራፍ ቃልሲ ከምቲ ናይ ናጽነት ኣብ 30 ዓመትከ ክውዳእ ድዩ ኣይፋሉን?” ዝተባህለ እነሆ 33 ዓመቱ መሊኡ። ብመንጽር ዝተኸፍለ ዋጋ ክምዘን እንከሎ ‘ውን፡ ኣብ ኩሉቲ ድሕሪ ናጽነት ዝተኣጐደ፡ ግና ከምኡ ክኸውን ዘይነበሮ ውግኣት፡ ካብቲ ኣብ ናይ 30 ዓመታት ቀዳማይ ምዕራፍ ጉዕዞ ቃልስና ዝተኸፍለ ዋጋ ዝበዝሐን ዝመረረን ኮዩ። ንናይ ህዝብና ናይ ንዕብየትን ሰላምን ትጽቢት ከኣ ንቁልቑል ነቚትዎ ።
ርሑቕ ከይከድና፡ ኣብዚ ንዝክሮ ዘለና መበል 33 ዓመት መዓልቲ ናጽነት ኤርትራ ኮይና፡ ብዛዕባ ዝሓለፈ ናይ 63 ዓመታት በሊሕ ቃልሲ ከነስተንትን ናይ ግድን እዩ። ምስትንታን ብድፍኑ ዘይኮነ፡ “ከመይ ሓሊፍናዮ?፡ ኣብ ከመይ ኩነታትከ ኣለና?፡ እንታይከ ይጽበየና ኣሎ?” ኢልና ክንሓትትን ክንምልስን ግቡእ እዩ።
ከም መቐጸልታ ናይቲ ኣብ ተመኩሮና ዝተራእየ፡ ብሓባር ከቃልስ ዝኽእል ሰፊሕ ጽላል ናይ ምርካብ ጻዕሪ፡ ሎሚ እውን ዕማም ኤርትራውያን ሰልፍታት፡ ውድባት፡ ግንባራትን ህዝባዊ ምንቅስቓሳትን ኮይኑ ዘሎ እዩ። ተበግሶ ፖለቲካዊ ሓይልታት ኤርትራ (ፖሓኤ)ን ካለኦት ንቕሎታትን ኣብ ሕድሕዶም ዝነበረ ምጽልላም፡ ምጥቕቓዕን ምንጽጻግን ዘህደአ ምዃኑ ዘይከሓድ እዩ። ምስዚ ግና ጉዕዞና ትሕቲ ትጽቢት ናይ ለውጢ ድሌት ህዝብና ምህላዉና ተገንዚብና፡ ኣብ ቅድሜና ተገቲሩ ዘሎ ሓላፍነት ክንፍጽም ከም ዝግበኣና ኣብዚ ታሪኻዊ ኣጋጣሚ ምዝካሩ ኣገዳሲ እዩ። ሰልፊ ዲሞክራሲ ህዝቢ ኤርትራ (ሰዲህኤ)፡ ከም ወትሩ ሕድሪ ሰማእታት ኤርትራ ብምጽናዕ፡ ኤርትራዊ ናይ ለውጢ ሓይልታት ብሓባር ዝቃለስሉ መድረኽ ንምፍጣር ኣብ ዝግበር ቃልሲ ከይሰልከየ፡ ኩሉ ካብኡ ዝድለ ከበርክት ቅሩብ ምህላዉ ደጊሙ ዘረጋግጸሉ ታሪኻዊ ናይ ዝኽሪ መዓልቲዩ። ሓይልታት ለውጢ ኤርትራ’ውን ንኹሉ ተበግሶታት፡ ነቲ ኣቐዲሙ ዝተነጽፈ ኣውንታዊ ባይታ ንድሕሪት ብዘይመልስ ኣመሓዲሩ ክቕጽሎ ትጽቢት ይግበረሉ።
እቲ ካልእ ንመበል 33 ዓመት ናጽነት ኤርትራ ክንዝክር እንከለና ጓሲናዮ ዘይንሓልፍ፡ ሎሚ ብፍላይ ኣብ ጐረባብትናን ዞባናን ብሓፈሻ ከኣ ኣብ ኣህጉርና ዝረአ ዘሎ ዘይርጉእ ኩነታትን ቅልጡፍ ናይ ሓይልታት ኣሰላልፋ ለውጥታትን እዩ። ኩለ-መዳያዊ ወጽዓ ህግደፍ ኣብ ልዕሊ ህዝብና መሊሱ እናገደደ ዝከይድ ዘሎ እዩ። ጉዳይ ኢትዮጵያን ትግራይን ኣብ ሰላማዊ መስርሕኳ እንተሎ ምሉእ ብምሉእ ኣብ ዘተኣማምን ደረጃ ኣይበጽሐን። ውግእ ሱዳን ካብ ዝጅመር ዓመቱ ሓሊፉ እዩ፡ እንተኾነ ብዘይካ እቲ ዕንወትን ሞትን ምምዝባል ምግዳዱ ብሰላም ናይ ምድቃሱ ተስፋ የለን። ኣብ ጐረቤት ዘሎ ዘሻቕል ዝምድናታት፡ ኤርትራን ኢትዮጵያን፡ ኢትዮጵያን ሶማሊያን ናይቶም ብርሑቕ ዘሳውርዎ ዘለወ ሓይልታት ኢድ ኣእታውነት ወሲኽካ ኣዝዩ ዘሰክፍ ስለ ዝኽኾነ ኣቓልቦና ማዕሪኡ ክብርኽ ይግበኦ።
እዚ ዘይርጉእ ምዕባለታት ንህግደፍ መፍቶቱ ምዃኑ በቲ ዘርእዮ ዘሎ ላዕልን ታሕትን ምርድኡ ኣየጸግምን። እንተ ንህዝብና፡ በቲ ህግደፍ ከምስል ዝጭረሖ “ምውሓስ ሰላም ብመኸተ” ኣብ ውግእን ወረ ውግእን ከንብሮ ከምዝደሊ ኣጸቢቑ ዝርደኦ እዩ። ስለዚ ህዝቢ ኤርትራ ኣብዚ ታሪኻዊ ዝኽሪ ኣንጻርቲ ናይ ኩሉ ሕማቕካ ጠንቂ ዝኾነ ህግደፍ ድምጽኻ ከተስምዕን ቃልሲ ከተበርኽን ከም ዝግበኣካ ምዝኽኻር መልእኽትና እዩ።
ዘልኣለማዊ ዝኽርን ክብርን ንሰማእታት ኤርትራ!
24 ጉንበት 2024
ከምቲ “ሓባልሲ መጠመቲኣ ትኮሓል” ዝበሃል፡ ጉጅለ ህግደፍ ኣብዚ ዝሓለፈ ቅንያት፡ ከይሓፈረ፡ “ህልው ኩነታትን ኣንፈት ብሩህ መጻእን” ዘርእስቱ ርእሰ ዓንቀጽ ኣብ ልሳናቱ ዘርጊሑ። ኣብዚ ከዛርብ ዝቐነየ ርእሰ ዓንቀጹ ድማ ኣብ ባይታ ዘየለን ኣብ ሕድሕዱ ዝጓነጽን ሓሳባት ዘስፈረ ኮይኑ፡ ካብቲ ክሕባእ ዘይኽእል ንመንነቱ ዘቃልዕ ዝተኣመነሉ ሕሳባት ከም ዘለዎው እውን ተዓዚብና። ኣብቲ “ህልው ኩነታትና፡ ካብ ሕሉፍ ኩነታትና ዝተነጸለ ኣይኰነን” ብዝብል ዘስፈሮ ካብ ዝተኣመነሉ ሓቅታት ሓደ እዩ ኢልካ ምውሳድ ይከኣል። ምኽንያቱ ህግደፍ ኣብዚ እዋንዚ ኣብ ልዕሊ ህዝብን ሃገርን ኤርትራ ዘውርዶ ዘሎ ይቕረ ዘይበሃሎ በብዓይነቱ በደላትን ገበናትን ሱር ሰዲዱ ዝጸንሐን መቐጸልታ ናይ ዝሓለፈን እምበር፡ ሃንደበት ካብ ሰማይ ዝነጠበ ከምዘይኮነ ህዝቢ ኤርትራ እውን ኣጸቢቑ ስለ ዝርደኦ።
“ኣብ መንጎ ውድብን መንግስትን ህዝብን ዘሎ ሓድሕዳዊ ምትእምማን“ እዚ ድማ ሓደ ካብቲ ህግደፍ ዓይኑ ብጨው ተሓጺቡ ከም ዝሕሱ ዘርኢ እዩ። ብመሰረቱ ኣብ ኤርትራ ኣሎ ዝብሎ ዘሎ መንግስቲ፡ መንግስታዊ መሓውርን ህዝባዊ መሰረትን ዘየብሉ፡ ናብ ደረጃ ናይ ውልቀሰብ ገባርን ሓዳግን ወሪዱ ዘሎ ምዃኑ ምግንዛብ የድሊ። እቲ ውድብ ዝበሃል ዘሎ ህግደፍ እውን ከምቲ መንግስቲ ንቡር ውድባዊ መዐዕቀንታት ዘየማልእ፡ ናብ ስለያዊ ትካል ዝወረደ ኣብቲ ካለኣይ ጁባ ናይቲ ዲክታቶር ተስኲዑ ዘሎ ስማዊ እዩ። ስለዚ እዞም መንግስትን ውድብን ዝበሃሉ ዘለዉ፡ ኣይኮነንዶ ምስ ህዝቢ ኤርትራ ሓድነትን ምትእምማንን ክፈጥሩስ፡ ነንገዛእ ርእሶም ህልውናኦም ዘህሰሱ እዮም። ብመንጽር እታ ኣብ ኣፍ ሞት ዘላ ህልውናኦም እንተወሰድናዮም እውን፡ ምስ ህዝቢ ዓይንን ሓመድን እምበር ምትእምማን የብሎምን ጥራይ ዘይኮነ፡ ህዝቢ ኤርትራ ካብ ሕልናኡ ኣውጺኡ ብዓይኒ ጽልኢ ዝርእዮም ብዓመጽን ኣስገዳድን ዝነብሩ ንጹላት እዮም። ኣብ ከምዚ ዝኣመሰለ ህሞት እዮም እምበኣር እቶም ብሰንኪ ግብሮም ዝሃሰሱ ጉጅለን መንግስትን፡ ዘይምልከቶን ዘይግበኦን ህዝባዊ ካባ ክለብሱ ህርድግ ዝብሉ ዘለዉ።
“ኤርትራ ሃገር ማሕበራዊ ፍትሒ እያ”፡ እዚ ኣብቲ ርእሰ ዓንቀጽ ሰፊሩ ዘሎ ኣበሃህላ፡ ንኤርትራን ህዝባን ዝግበኦም ምዃኑ ኣየዳድን። ምኽንያቱ ህዝቢ ኤርትራ፡ ልዕልና ፍትሒ ዝኣምን፡ ስሩዕ መንግስታዊ ኣካላት ኣብዘይነበረሉ ’ውን ብሕጊ እንዳባ ናይ ምምሕዳር ነባርን ሃብታምን ተመኩሮ ዘለዎ ስለ ዝኾነ። ዝኾነ ይኹን “ዝባን ሕጊ” ተባሂሉ ክግዘት እንከሎ ቀጥ ኢሉ እዩ ዝምእዘዝ። ኣብ ግዜ ቃልሲ ኣብቲ ናጻ ዝወጸ ከባብታት ዝነበረ መስርሕ ፍትሒ “ዝባን ስዉኣት ተጋደልቲ” ክበህል እንከሎ ምንቕ ብዘይምባል ንሕጊ ዝምእዘዝ ምዃኑ ዘመስከረ ፍትሓዊ ህዝቢ እዩ። እንተ’ቲ፡ ኣብ ግዜ ምምሕዳሩ፡ ሃለዋት እሱራት ዝሓብእ፡ ዝቐትል፡ ዝጨዊ፡ ኣገዲዱ ዝዐስክር፡ መሰል ምቛም ጠበቓ ዝነፍግ፡ ብወተሃደራዊ ቤት ፍርዲ ዝቐጽዕ፡ ንብረት ዜጋታት ዝዘምት፡ ባህሊ ዘበላሹ ……. ወዘተ ጉጅለ፡ ኣብዚ እዋንዚ ንኤርትራ፡ “ሃገር ማሕበራዊ ፍትሒ እያ” ዝብለሉ ሞራልን ግብርን የብሉን።
“ኤርትራ ብሰንኪ ኵናትን ተጻብኦን፡ ማዕረ ህዝባውን ባህርያውን ጸጋታታ፡ ብመጠን’ቲ ዝሓለነቶን ዝተበገሰቶን ኣብ ህንጸት ቁጠባን ምምሕያሽ መነባብሮ ህዝባን ክትግስግስ ዕድል ዝተነፍጋ ሃገር’ያ” ዝበሎ’ውን ኣሎ። እወ ኤርትራ ርቡሕ ባህርያዊ ጸጋታትን ትጉህ ህዝብን ከለዋ ብሰንኪ ህግደፍ ብዙሕ ዕድላት ዝተነፍጋ እይ። ናይቲ ብጸጋታታ ናይ ዘይምጥቃማ ጠንቂ ዝተባህለ ኲናትን ተጻብኦን “መን እዩ ዋንኡ?” ዝብል እዩ እቲ ቁምነገር። ስለዚ እቲ ቅድም ክጥቀስ ዝግበኦ ቅኑዕ ኣበሃህላ “ተጻብኦን ኲናትን ንኤርትራ ብጸጋታታ ከይትጥቀም ዓንቂፍዋ” ዘይኮነ፡ “ነቲ ተጻብኦን ዕንቅፋትን ዝጻሕተሮ ህግደፍ እዩ” ዝብል እዩ። በዚ እዩ ከኣ ናይ“ወቒዕካ ምእዋይ” ሸፋጢ ፕሮፖጋንዳ ህግደፍ እዩ ክቃላዕ ዝግበኦ።
“ኤርትራ ናይ እንዳማታ መሬት ዘይትጥምት፡ ናይ ካልኦት ናጽነትን ልኡላውነትን ግዝኣታዊ ሓድነትን እተኽብር’ምበር ዘይትጥሕስ፡ ብመንጽሩ ድማ፡ ንነብሳ ንምክልኻል ናይ ማንም ፍቓድ ዘይትሓትትን ናብ ዝዀነ ቁሊሕ ዘይትብልን ሃገር’ያ።” እዚ ኣበሃህላ’ዚ ብልክዕ ንህዝቢ ኤርትራ ዝገልጾ እዩ። ምኽንያቱ ኩሉ ታሪኽ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ ንመሰሉን ንናጽነቱን እምበር ናብ ምግሃስን ምዕማጽን ናይ ካለኦት መሰልን ናጽነትን ዘቕነዐ ስለ ዘይጸንሐን ዘይኮነን። እንተ ህግደፍ ናይ ህዝቢ ኤርትራ ፍትሓውነት፡ ትብዓትን ጽንዓትን መዝሚዙ ነቲ ዝተበላሸወ ምስሉ ብኸምቲ ኣብቲ ርእሰ ዓንቀጽ ኣጸባቢቑ ዘስፈሮ ክገለጽ ዝኽእል ግብሪ ፈጽሙ የብሉን። ስለዚ ኢና ድማ፡ ተግባርን ሞራልን ህግደፍን ምስ ናይ ህዝቢ ኤርትራ ክልተ ተጻረርቲ ጫፋት እዮም እንብሎም። ምኽንያቱ ህግደፍ ፍልልያት እናተዓባበየን ጽልኢ እናጻሕተረን ካብ ሱዳን ክሳብ ጅቡትን የመንን ከምኡ ድማ ካብ ኢትዮጵያ ክሳብ ኮንጎ ዝዝርጋሕ ውግኣት ከካይድ ከም ዝጸንሐ ሎሚ ናይቲ ውዕሎታት ዝርዝር ናይ ዓይኒ መሰኻክር ዘዘንትዉዎ ዘለዉ እዩ። ብደረጃ ኣህጉራዊ ቤት ፍርዲ ከይተረፈ እውን “ጀማሪ ውግእ” ተባሂሉ ከም ዝተቐጽዐ እንፈልጦ እዩ።
እዚ ጌና ክሳብ ሎሚ ውግእ ካብ ናይ ምህዳን ሕዱር ሕማም ዘይወጸ ህግደፍ፡ ንሓቀኛ መንነት ህዝቢ ኤርትራ መዝሚዙ፡ “ናጽነትን ግዝኣታዊ ሓድነትን” ናይ ካለኦት ዘኽብር መሲሉ ክቐርብ እሞ ሰማዒ እዝኒ ክረክብ ምሕላኑ ጥራይ ዘገርም እዩ። ትማሊ ተጠሊዑ፡ ንሓንሳብ ንኤርትራ ናይ ካልእ ሃገር መራሒ ክዕድመላ እንከሎ፡ ናይ ኢትዮጵያ ሓድነት ምሕላው ስቕ ኢልና ንዕዘቦ ዘይኮነ፡ ቀዳምነትና እዩ ክብል እንከሎ፡ ወያነ ጸወታ ተወዲኡ ኢሉ ክጭርሕ እንከሎ፡ ዝሰምዐን ዝረኣየን ህዝቢ ኤርትራ፡ በዚ ስንኩፍ ስብከት ክዕሸወለይ እዩ ኢሉ ምሕላኑ ድማ፡ እቲ ዕሽነት ምስኡ ከም ዘሎ ዘርኢ እዩ። እቲ ዝኸፍአ ከኣ ነዚ ዘቃልሑ የወሃት ምህላዎም እዩ።
“ኤርትራ……ሎሚ’ውን፡ ካብ ሓሳድን ተጻባኢን መሊኣ ኣይተናገፈትን፡” ካልእ መልእኽቲ ርእሰ-ዓንቀጽ ህግደፍ እዩ። ብዓይኒ ህግደፍ እቶም ሓሳዳት ዝበሃሉ ዘለዉ ትግራይ፡ ኣመሪካን ካለኦት ምዕራባውያንን ምዃኖም ምግማት ኣየጽግምን። ሓሳዳት ዝበሃልሉ ዘለዉ ከኣ ነቲ በግዜኡ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ ኮነ ኣብ ልዕሊ ካለኦት ህዝብታት ዝፍጽሞ ማእለያ ዘይብሉ ጸረ ሰብኣዊ በደላትን ግህሰታትን “ሕራይ ገበርካ ኣገናዕ” ኢሎም ስለ ዘይንኣድሉ እዩ። ብዓይኒ ህግደፍ “ዓገብ” ዝብሎ ሓሳድ እዩ። ኩሉ ገዲፍካ ግና ንህዝብና እቲ ቀንዲ ሓሳድ ባዕሉ እዩ። ምኽንያቱ ናይ ህዝቢ ጽቡቕ ክርኢ እንከሎ፡ ዓይኑ ደም ዝነብዕ ቀናእ ስለ ዝኾነ።
“ካብ ናይ ትማልን ናይ ሎምን ኣየንኡ ይበልጽ?” ዝብል ሕቶ ወትሩ ኣዛራቢ እዩ። ከምቲ “ናትካሲ ኩሉ ጥዑም” ዝበሃል፡ እቶም ናይ ትማሊ ነቲ ናይ ትማሊ፡ እቶም ናይ ሎሚ ድማ ነቲ ናይ ሎሚ ዝያዳ ከም ዘድንቕዎ ፍሉጥ እዩ። እዚ ኣብ ኩሉ መዳያት ህይወትን ግዜን ዝርአ ኮይኑ፡ ክሳብ ኣብዚ ኣንጻር ወጽዓ ነካይዶ ዘለና ፖለቲካዊ መስርሕ ቃልስና ከይተረፈ ዝንጸባረቕ ዘሎ እዩ። በዚ እዩ እምበኣር ግደ ትማልን ሎምን ምውሳብ ኣገዳሲ ምዃኑ ክዝንጋዕ ዘየብሉ።
እዚ ነናብ ተመኩሮኻ ምድላው፡ ካብ ነዊሕ ግዜ ጀሚሩ ኣብ ፖለቲካዊ ተመኩሮና ክንጸባረቕ ዝጸንሐን ዘሎን እዩ። እቲ ኣዘራራቢ ዝኾነሉ ምኽንያት ከኣ ኣብ መስርሕ ምትኽኻእን ምውርራስን ተመኩሮ ቃልሲ፡ ጽልዋኡ ዕዙዝ ስለ ዝኾነ እዩ። እቲ ነባር ነቲ ናይ ትማሊ ተመኩሮኡ “ጥዑም ከይበልካዮ፡ ጥዑም ይሓልፍ” ብዝብል ዕምቆት የደንቖ። ነቲ ሕሉፍ ፍጻመታት መወዳድርቲ ከምዘየብሉ ኣምሲሉ ክሳብ ምግላጹ እውን ይመጣጠር። እቲ ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ምንኣድ ጸገም ኣይምኾነን። ነቲ ናይ ሎሚ ተረኽቦ ግቡእ ሚዛን ብዘይህብን ብምንእኣስን ወይ ድማ ፈጺምካ ብምዝንጋዑ ክቐርብ እንከሎ ግና፡ ኣፍራሲ እዩ ዝኸውን። እዚ ናብ ናትካ ጥራይ ምጽብባቕ ዝብል ስምዕት በቲ ሓድሽ ወለዶ እንተተደጊሙ እውን ሓጋዚ ኣይከውንን። እንተኾነ ንግደን ብጽሒትን ናይቲ ካልእ ኣካል ክሳብ ዘይከሓደ ናብቲ ዝሓለፍካዮ ተመኩሮ ምድላው ባህርያዊ እምበር ከም ነውሪ ዝውሰድ ኣይኮነን።
“ናተይ ጥራይ” ናብ ዝብል ጸቢብ መደምደምታ ካብ ዘብጽሑ ሕጽረታት ሓደ፡ ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ብመንጽርቲ ሽዑ ከቢብዎ ዝነበረ ናይ ቀረባን ርሑቕን ምዕባለ፡ ንናይ ሎሚ እውን ብመንጽርቲ ዝጸልዎ ዘሎ ተርእዮታት ክትዕቅኖ ዘይምብቃዕ እዩ። ነዚ ናይ ሎሚ በቲ ናይ ቀደም መንፈስ፡ ነቲ ናይ ትማሊ ድማ ብመጽርቲ ናይ ሎሚ ህልዊ ምዕባለ ጥራይ ምርኣዩ ናብ ግጉይ መደምደምታ ዝወስድ እዩ። ኣብዚ እዋንዚ ብዕድመን ብተመኩሮን ዝደፈአ፡ ግና ከኣ፡ ካብ ቃልሲ ዘይበኾረ ባእታ፡ ንናይ ሎሚ መንእሰይ ብመንጽርቲ ንሱ መንእሰይ እንከሎ ዝነበሮ ስምዒትን ኣጠማምታን ጥራይ እንተዓቂንዎ፡ ናብ ጌጋ ክመርሖ ይኽእል። እቲ ናይ ሎሚ መንእሰይ ብወገኑ ንግዜ ንእስነት ናይዞም ሎሚ ሕድሪ ከረክብዎ ቅሩባት ዘለዉ ነባራት፡ በቲ ናይ ሎሚ ናይ ንእስነት ግዜኡ ጥራይ እንተ ዓቂንዎ እውን ካልእ ጌጋ ከም ዘስዕብ ንርእዮ ዘለና እዩ። ብውሕዱ እቲ ናይ ቅድም ቃልሲ ኣንጻር ገዛእቲ ምእንቲ ናጽነትን ልኡላውነትን ሃገር፡ ናይ ሎሚ ድማ ኣንጻር ወጻዕቲ ደቂ ሃገር ምእንቲ ሓርነትን መሰረታዊ መሰላትን ህዝቢ ምውሓስ ዝካየዱ ምዃኖም ኣብ ግምት ምእታውኳ ካብ ብዙሕ ምድንጋራት ከም ዘድሕን እሙን እዩ።
እቲ ትማሊ ዝተቓለስናሉ፡ ነዚ ሎሚ ንዕዘቦ ዘለና ምዕባለ ከም ዘስዕብ ምልክታት ነይሩ እዩ። “ድሕሪ ናጽነት’ውን ግድል ኣሎ፡ መሰላት ህዝብና ንኽሕሎ” ዝብል ናይ ግዜ ሰውራ ዜማ፡ ክሳብ ክንደይ ናይዚ ሎሚ ንሓልፎ ዘለና ፖለቲካዊ ህይወት ኣማቲ ምንባሩ ምስትብሃል ይከኣል። ካብቶም ናይ ብረታዊ ቃልሲ ተዋሳእቲ ሓያሎ፡ ነዚ ኣብ ድሕሪ ናጽነት ኣጋጢሙና ዘሎ ፖለቲካዊ ጸገም ኣይተዳለዉሉን ነይሮም ክበሃል ይካኣልዩ። ካብዚ ዝነቐለ እዩ ከኣ ናይ ህግደፍ ከምቲ ድሕሪ ናጽነት ንዓመታት ኮይንዎ ዘሎ ምዃኑን ሃንደበትን ዘይተጽበይዎን ዝኾኖም።
ሎሚ ዝውሰድ ስጉምትታት እውን ብዛዕባ ጽባሕ ኣየመላኽትን ማለት ኣይኮነን። ነዚ ኣብ ግምት ብምእታው እዩ ከኣ ሓደ ስጉምቲ ክትስጉም እንከለኻ ኣርሒቕካ ምጥማት ከም ዘድሊ ተደጋጊሙ ዝንገር። ኣብ ትማሊ ኮይንካ ብዛዕባ ሎሚ፡ ኣብ ሎሚ ኮይንካ ድማ ብዛዕባ ጽባሕ ኣርሒቕካ ዘይምጥማት ግና ሳዕቤኑ ዝያዳ ኤርትራውያን ዝርደኦ የለን። እዚ ኣርሒቕካ ምጥማትን ምትእምማንን ኣብ ዝበኾረሉ መስርሕ ምትኽኻእን ምምልላእን ስሩዕን ስሉጥን ኣይከውንን። እዚ ሎሚ ኣብ ደንብ ተቓውሞና ንዕዘቦ ዘለና ውረድ-ደይብ ድማ ኣብነት እዩ። ስለዚ “ሎሚ ውጽኢት ትማሊ፡ ጽባሕ ድማ ውጽኢት ሎሚ” ምዃኑ ምግንዛብ ካብ ብዙሕ ምድንጋራት ዘድሕንን መስርሕ ምርኽኻብ ሽግ ቃልሲ ግቡእ መልክዕ ዘትሕዝን እዩ።
ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ግቡእ ክብሪ ምሃብ ማለት፡ ኣብኡ ተኣሲርካ ምንባርን ሎሚ’ውን ብምሉኡ እንተዘየስራሕናዮ ኢልካ ምድራቕን ማለት ኣይኮነን። ኣብ ክንድኡ ነቲ ሎሚ እውን ኣድላይነቱ ዘይሃሰሰ፡ ክፋል ናይቲ ዝሓለፈ ተመኩሮ ምውሳድ ቅኑዕ እዩ። ነቲ ሎምስ ኣይሰርሕን እዩ ዝተባህለ ክፋል ተመኩሮ ድማ ከም ኣካል ታሪኽ ብኽብሪ ሰኒድካ ምቕማጥ የገድስ። ንናይ ሎሚ ህልዊ ፍጻመታት ክብሪ ምሃብ ከኣ በይኑ ምንጥልጣሉ ማለት ዘይኮነ፡ ምስ ናይ ትማልን ጽባሕን ኣገናዚብካ ምምዛኑ እዩ ዘስምዕ። ኣብ ከምዚ ዓይነት መስርሕ ነቲ “ዘይሓስብ ኣይንገድ” ዝብል ብሂል ዕዙዝ ግምት ምሃቡ ኣገዳሲ ይኸውን።
ኤርትራውያን ኣብዚ ነካይዶ ዘለና ናይ ለውጢ ቃልሲ፡ ነዚ ኣቐዲሙ ዝተጠቐሰ ኣብ ግምት ኣእቲኻ ምምሕዳሩ፡ ኩሎም “እቲ ሓርነታዊ ቃልሲ ይምልከተኣዩ” ዝብሉ ኣካላት ብሓላፍነት ክሰርሕሉ ዝግባእ እምበር፡ ብፍሉይ ነቲ መንእሰይ ጥራይ ወይ ነቲ ገዲም ዘይግደፍ ጾር እዩ። ምኽንያቱ እቲ ናይ ምዕዋት መኽሰብ፡ ብሓፈሻ ናይ ህዝቢ ኤርትራ፡ ብፍላይ ከኣ ኣብቲ ቃልሲ ተጸሚዶም ናይ ዘለዉ ውዳበታት ዝብህግዎ ስለ ዝኾነ። ኣብ ሓደ እዋን ዘይምድልላይ ጥራይ ዘይኮነ፡ “ንሕናን ንሳቶም” ክሳብ ምብህሃል በጺሖም ዝነበሩ ኤርትራውያን ተቓለስቲ ሓርነት መንእሰያትን ነባራትን ወይ ድማ ገዳይም ውዳበታትን ሓደስቲ ህዝባዊ ማዕበላትን፡ ሳላ ናይ ኩሎም ዘይተሓለለ ጻዕሪ፡ ተቐራሪቦም ብሓባር ኣንጻር ህግደፍ ክወፍሩ ክኢሎም ኣለዉ። እንተኾነ ስጡምን ቀጻልነቱ ዘተኣማምንን ምውህሃድ ብቀጻሊ መስርሕ ዝህነጽ ስለ ዝኾነ፡ እቲ ናይ ምስጥጣም ቃልሲ ቀጻሊ እዩ።
ህግደፍ ኣብ ደገፍቱ ካብ ዘስርጾም ብዙሓት ዘይህዝባዊ ባህርያት፡ ናቶም ሕመቕን ድኽመትን ኣቐሚጦም፡ “ጽቡቕ ኢና ዘለና” ብዝብል ምድዕዓስ፡ ምስ ካብኣቶም ኣብ ዝኸፈአ ህይወት ዝነብር ሕብርተሰብ ጥራይ ምውድዳርን ናትካ ባዶነትን ደውታን ሓቢእካ ብናይ ካለኦት ድኽመት ምውርዛይን ይርከብዎም። ብሓፈሻ ክፋእካ ሓቢእካ ብናይ ካለኦት ንምዝራብን ናብ ግዳም ምምዕዳውን ካብቶም ቀንዲ መለለይ ተግባሩ እዮም። እዚ ካባኻ ዝኸፋኦ’ውን ኣሎ እሞ ሰጥለበጥ ኢልካ ተገዛእ ዝብል መልእኽቲ ኣለዎ። ካብዚ ሓሊፉ ንህግደፍን ተግባሩን ምንቃፍ ከም ንሃገር፡ ህዝብን ስዉኣትን ምኽሓድ ቆጺርካ ምፍርራሕን ምሽምቓቕን እቲ ካልእ መሕብኢ ህግደፍ እዩ።
እቶም ኣብ ኤርትራ ዘለዉ ደግፍቲ ህግደፍ፡ ከም ህዝቦም ግዳይ ኩሉ በደላት ናይቲ ዝድግፍዎ ጉጅለ ስለ ዝኾኑ መተንፈሲ እተዘይስኢኖም ከም ዝቃወምዎ ውሁብ እዩ። እንተኾነ ዓቐሊጸበታዊ ስቕታ ስለ ዝመርጹ፡ ህግደፍ እውን ውሽጦም እንታይ ከም ዝዛረብኳ እንተዘይሰሓቶ “ደገፍተይ እዮም” ኢሉ እዩ በቲ ስቕታኦም ዝደዓዓስ። እዚ ደገፍቲ ህግደፍ ጥራይ ዘይኮኑ፡ ናይ ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣብ ኣዝዩ መሪር ቃንዛ እናሃለወ ዓው ኢሉ “የሕመኒ’ሎ” ዘይምባሉ ኣዝዩ ኣዘራራቢ ካብ ዝኸውን ነዊሕ ግዜ ኮይኑ እዩ። ህዝቢ ኤርትራ “ቃልሲ ኣዋዲቑ ንወጽዓን ኣደራዕን ናብራይ ኢሉ ዝረዓመ ህዝቢ” ዝብል፡ ምስቲ ንናጽነት ዝኸፈሎ ዋጋን ዘይምንብርካኽን ዘይመጣጠን ቅጽል ዝህብዎ ኣዝዮም ግጉያት ከም ዘለዉ ’ውን ዝሕባእ ኣይኮነን።
ኣብ ኩሉ ኩርነዓት ዓለም ተሰዲዶም ዘለዉ ኤርትራውያን፡ ኣብተን ሃገራት ናይ ምንባር ተቐባልነት ንምርካብ ምሒሎም ጥሒሎም ዘቕርብዎ መረጋገጽታት፡ በቲ “ህግደፍ ኣብ ልዕሌና ፈጺምዎ” ዝብልዎ በደላትን ግፍዕን ዝተቓነየ እዩ። ኣብዚ “ግዱድ መጀመርታኡ እንተዘይኮኑ መወድእትኡ ዘይፍለጥ፡ ካብ ኣዋጅ ወጻኢ ዝትግበር፡ ዕድመን ጉልበትን መንእሰያት ዝባኽን፡ ናይ ብዙሓት መሰረታዊ መሰል ዝገሃሰሉን ምድጋሙ ዘሕፍር ዓመጻት ዝፍጸመሉን ውትህድርና” ካብቶም ብዙሓት መሕተቲ ዑቕባ ምኽንያታት ሓደ እዩ። ምስዚ ተደሪቡ ዝኸይድ “ተኣሲረ፡ ተገሪፈ፡ ተገፊፈ፡ ናይ እምነት ናጽነት ተነፊገ” ዝብሉ እውን ልሙዳት እዮም። ኮታ “ህግደፍ ኣብ ዝመርሓ ሃገር ክነብር ስለ ዘይከኣልኩ” ኣብ ትሕቲ ዝብል ዝጠቓለል እዩ። ውጽኢቱ ክረኤ እንከሎ፡ እቶም ነዚ ምኽንያታት ዘቕርቡ ገሊኦም ብገርሂ እቶም ዝተረፉ ድማ ብጉርሒ እዮም። እዚ ድማ ገሊኦም ተቐባልነት ምስ ረኸቡ ብዘርእይዎ ምዕጻፍ ቃል ዝገሃድ ዘሎ እዩ።
ኩነታት ናይቶም ኣብ መንጎ ንህግደፍ ምቅዋምን ምድጋፍን ዘዕለብጡ ኤርትራውያን ስደተኛታት ኣጀንዳ ናይ ብዙሓት ካብተን ዕቑባ ዝሃባ ሃገራት ኮይኑ ከም ዝጸንሐ ርኡይ እዩ። እተን ሃገራት ነናይ ገዛእ ርእሰን ናይ ጸጥታን ኢሚግረሽንን ኣሰራርሓን ፖሊስን ከም ዝህልወን ካብቲ ዝህበኦ ውሳነታት ምርዳእ ይከኣል። እንተኾነ፡ ነቲ “ብሰንኩ እየ ተሰዲደ፡ ናብኡ እንተተመሊሰ ህይወተይ ኣብ ሓደጋ እዩ ዝወድቕ፡ ዝበልካዮ መንግስቲ፡ ድሕሪ ዑቕባ ምርካብካ ዝኾነይኹን ለውጢ ከየርኣየ እንከሎ፡ ተመሊስካ ምድጋፉ፡ ጓይላኡ ምድማቕ፡ ካዝንኡ ኣብ ዘህጥረሉ ኣጋጣምታት ምስታፍን መን ኣሎ ከምኡ ኢልካ ምስሉ ምጽብባቕን” ብኹለን ሃገራት ከም “ምሕሳው፡ ቃልካ ምዕጻፍን እምነት ምጉዳልን” ከም ዝውሰድ ዘዛርብ ኣይኮነን። እቲ ብድሕሪኡ ኣብተን ሃገራት ክመጽ ዝኽእል ፍልልይ ነቲ “መታለሊ” ተርእዮ መምስ ኩነታትካ እናዛመድካ ኣብ ምምሕዳሩ እዩ ዝኸውን ።
እቶም ኣብ ብሪጌድ ንሓመዱን ካለኦት ኤርትራዊ ህዝባዊ ማዕበላትን ፖለቲካዊ ውድባትን ሰልፍታትን ዝዋስኡ ዘለዉ መንእሰያት፡ ምስ ኩሉ ሕጽረታቱ ካብቶም ነቲ ዘቐረብዎ ቃል ዘይዓጸፉን ንለውጢ ክቃለሱ ዝተብዑን እዮም። እቲ ዘሕዝን እቶም ናይ ህግደፍ ኢደ-በይዛን መሳርሕን ኮይኖም ኣንጻር ለውጢ ዝተሰለፉ ከኣ፡ ካብ ቅድም ነቲ ተልእኮ ዝተመልመሉ ወይ ድማ፡ ኣብ ጉዕዞ ብስብከት ህግደፍ ተዓሽዮም ቃሎም ዝዓጸፉ እዮም። ኣንጻርቶም ቃሎም ዘይዓጸፉ ተቓወምቲ ተሰሊፎም፡ ነቲ “ውድቐት ንህግደፍ” ዝብል ቀዲሖም “ውድቀት ንብሪጌድ ንሓመዱ/DOWN, DOWN BRIGED NHAMEDU”፡ ክብሉ ምጅማሮም ኣብ ተመኩሮ ብዙሕ ዘይርአ፡ ደጋፊ መንግስቲ ኣንጻር ተቓወምቲ ዝስለፈሉ “ኮር ተገልበጥ” ኮይኑ ኣሎ። ደገፍቲ ህግደፍ ኣብዚ ዝሓለፈ መዓልታት ኣብ ሃገር ነወይ ዘካየድዎ ሰልፊ ከኣ: ነቲ ኣብ ዝሓለፈ ዓመት ኣብ ለንደን ዝተኻየደ ዝደገመ ኣብነት እዩ።
እዚ መንግስቲ ኣንጻር ተቓወምቲ ዘካየዶ ሰልፊ ብዓይነቱ ፍሉይን ኣዛራብን እዩ። መኽሰቡ ድማ ናብ ደንበ ተቓውሞ እዩ። ምኽንያቱ ንብሪጌድ ንሓመዱ ብፍላጥ ይኹን ብዘይፍላጥ ብህግደፍ ዝተዋህቦ ኣፍልጦ ናይ ምትካብ ህያብ ብምዃኑ። እዚ ማለት ግና እቲ ህዝባዊ ማዕበላት ኮነ ፖለቲካዊ ውዳበታት ብቃልሱ ዘረጋገጾ ኣፍልጦ ኣይጸንሖን ማለት ኣይኮነን። እዚ ኣፍልጦ ምሃብ ንናይ ህግደፍ ናይ ፕሮፖጋንዳ ሃንደስቲ ሕድሕድ ከም ዘናቑቶም ድማ ዘተሓትት ኣይኮነን።
እዞም ኣብ ነርወይ ተሰሊፎም “ሃበስ ቀደስ” ዘቃለሑ፡ “ከምዚ ዝኣመሰለ ተሰሊፍካ ሓሳብካ ናይ ምግላጽ መሰልሲ ኣብታ በቲ እትድገፍዎ መላኺ እትምራሕ ዘላ ሃገርኩም ኤርትራኸ ኣሎዶ?” እንተዝበሃሉ እንታይ ምመለሱ ፍሉጥ ኣይኮነን። “ተካይድዎ ዘለኹም ናይ ተቓውሞ ሰልፊ፡ መሰረታዊ ትርጉሙ እቲ ኣብ ኤርትራ ዘሎ መንግስቲ ይቐጽለልና” ማለት ካብ ኮነ፡ “ግዱድ ውትህድርና፡ ግህሰት ኩሉ ዓይነት መሰላት፡ ሓሳብካ ዘይምግላጽ፡ ብዘይቅዋም ምምሕዳር፡ ንውግእ ከም ብሕታዊ መፍትሒ ጸገም ምውሳድ፡ እኹል ቀረብ ጸዓት፡ ማይ፡ ኢንተርነትን ካልእን ዘይምህላው” ይቐጽል ናብ ዝብል መደምደምታ ከም ዝወስደኩምከ ትግንዘብዎዶ? እንተዝበሃሉ’ውን መልሲ ከምዘይህልዎም ፍሉጥ እዩ። እዚ ከምቲ “ኣብ ከብዲ ጽጉብ ጥሙይ የለን” ዝበሃል፡ ኣብ ልዕሊቲ ራህዋ ሃንቀው ዝብል ዘሎ ህዝቢ ዘለዎም ጭካነ’ውን የርኢ። ስለዚ እዩ ከኣ ናትካ ኣቐሚጥካ ብናይ ካለኦት ምውርዛይ ኣብ ትዕዝብቲ ዘውድቕ ዝኽውን።
“ሺሕ ፈልጺ መእሰሪኡ ልሕጺ” ዝብል ኣበሃህላ፡ ኣብ ሕብረተሰብና ልሙድ እዩ። እዚ ኣበሃህላ ናይ ሕብረት ታራን ኣድላይነትን የዕዝዝ። ክጥመር ዝግበኦ ናይ ዘይምጥማሩ ሓደጋ እውን የገንዝብ። ኩነታት ምጥማርን ዘይምጥማርን ኣብ ዕለታዊ ማሕበረ ቁጠባዊ ህይወት ሕብረተሰብ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ከምዚ ነካይዶ ዘለና ፖለቲካዊ ሓርነታዊ ቃልሲ’ውን ኣድላይነቱ ህያው እዩ።
ኣብ ቃልሲ ዝተዋህለለ ሓይሊ ሰብ፡ ነገራዊ ዓቕምን ተመኩሮን፡ ከምቲ ፈልጺ ብልሕጺ ዝጥመር፡ ብሕግን ስርዓትን እንተዘይ ተማእኪሉ ኣየድምዕን’ዩ። ኣድላይነት ናይቲ እናበሃግናዮን እናደለናዮን ክሳብ ሎሚ በቲ ንደልዮ ደረጃ ከነረጋግጾ ዘይበቓዕና ሓድነትን ምውህሃድን ’ውን ብመንጽር እዚ እዩ ዝረአ። ኣብ መስርሕ ምሉእ ሓድነት ኮነ ኣብ ትሕቲ ሰፊሕ ጽላል ተቐራሪብካ ምቅላስ፡ ካብ ዝረኣዩ ጸገማት ሓደ ኣብቲ “ዝተበተነ ዓቕምታትና ብኸመይ ይጠመር?” ፡ ዝብል ሕቶ ኣብ ምምላስ ዝፍጠር ፍልልይ ምዃኑ ኣብ ተመኩሮና ክንርእዮ ዝጸናሕና እዩ።
ዝተፈላለዩ ወገናት ኣብ ጉዳይ ሃገርን ህዝብን ኮነ ኣብ ካልእ ንኡስ ዛዕባታት ነናቶም ዝተፈላለየ ከዕውትዎ ዝደልዩ ባህግታት ክህልዎም ባርያዊ እዩ። ምስዚ ግና ተመሳሳሊ ባህጊ ከም ዝህልዎም እውን እሙን እዩ። ኣብ ከምዚ ኩነታት ኣብቲ ዘሰማምዓካ ብሓባር ምስላፍ መተካእታ የብሉን። ነቲ ኣብ ባህጊ ኮነ ኣብ ኣረዳድኣ ዝረአ ሓላፍ ዘላፍ፡ ብሓባር ተሰሊፍካ ወይ ተቐራሪካ ምዕዋት፡ ከምቲ ብልሕጺ ዝተጠምረ ፈልጺ ኣብቲ ክበጽሖ ዝግበኦ ኣብ ምብጻሑ ዘየጸግም፡ ነቲ ቃልሲ ጠሚሩ ዝቓንዮን ብኣድማዒ ኣገባብ ንቕድሚት ዘሰጉሞን ቀጥዒ ክህሉ ከኣ መተካእታ የብሉን።
እዚ መጥመሪ ቀጥዒ ከከም ደረጃኡ ካብቲ ዝተሓተ ውድብ ይኹን ሰልፊ ወይ ድማ ማሕበር ክሳብ ብደረጃ ሃገር በበይኑ መልከዓት ይሕዝ። ናይ ኩሉ ማእከላይ ዕላማ ግና ናይ ሓባር ድሌትን ባህግን እናሃለዎ በበይኑ ዝወፍር ዓቕሚታት ሓቢሩ ከም ዝዓምምን ከምዘድምዕን ምኽኣሉ እዩ። እዚ ውሽጣዊ ሕጊ፡ ቅዋም ወይ ሃገራዊ ሕገመንግስቲ ይኸውን። ናይዚ ጠማሪ ብኩራት ኣብ ኩሉ ደረጃታት ሳዕቤኑ ክሳብ ክንደይ ኣሉታዊ ምዃኑ ንምርዳእ፡ ኣብ ኤርትራ ብሰንኪ ብኩራት ቅዋም ሳዕሪሩ ዘሎ ክቱር ምልኪ መስካሪ እዩ።
ዲክታተር ኢሳያስ ኣፈወርቂ ብዛዕባ ኣድላይነት ሃገራዊ ቅዋም ክሕተት እንከሎ፡ እንዳ ሓጨጨ፡ ነቲ ቅዋም ዘጽደቐ ድምጺ ህዝቢ ካብ ዘለዎ ንዕቀትን ትምክሕትን ነቒሉ፡ ኣብ ዝተፈላለዩ መድረኻት ከይሓፈረ፡ ብላግጺ“ከይተኣወጀ እንከሎ ዝሞተ ሰነድ እዩ” ዝብሎ፡ ትርጉሙ ኣካይድኡ ብሕጊ ክግደብ ዘይደሊ ሃላሊ ምዃኑ ዘርኢ እዩ። እዚ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ዘለዎ ጸቢብን ዘይሓላፍነታውን ኣጠማምታ ዘርኢ’ውን እዩ። “እሞ ወዮ ሕገመንግስቲ ካብ ሞተን ነቲ ሓድሽ ቅዋም ንነድፍ ኣለና ክትብሎ ዝጸናሕካ’ውን ካብ ኣዋደቕካዮ፡ ሃገርን ህዝብን ብምንታይ ትመርሖም ኣለኻ?” ንዝብል ሕቶ፡ መልሱ ከየጸባበቕካ “ብኢደወነነይ” ዝብል ካብ ምዃን ሓሊፉ ካልእ ከምዘይኮነ ብግብሪ ንዕዘቦ ዘለና እዩ። ድሌቱ ከኣ ኣብታ ፍሉይን ክቡርን ዋጋ ዝተኸፈላ ሃገር “ኢደ-ወነናዊ” ምምሕዳር ምስራጽ እዩ።
እቲ ህንጡይ ህግደፍ በዚ ከይተወሰነ ኣብ ኣደባባይ ክብሪ ሃገር ክዕድል እውን ምእማኑ ክሳብ ንጽገም ዝሰማዕናዮን ዝተዓዘብናዮን እዩ። ከምዚ ሎሚ ዝምድናኦም ኣዝዩ ሓርፊፉ፡ ኣብ ኣሽሙርን ምትሕምማይን ከይወደቑ፡ ንቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ ዶ/ር ኣብይ ኣሕመድ “ድሕሪ ሕጂ ወኪለካ ኣለኹ፡ ንስኻ ኢኻ ተመርሕና፡ ኣነ ድማ ምሳኻ ኣለኹ፡ ተደሊኻ ኦሞሓጀር፡ ኣስመራ፡ ዓሰብን ባጽዕን ፈቓድ ከይሓተትካ ክትከይድ ከልካሊ የብልካን” ክብል እንከሎ ክሳብ ክንደይ ኣብዛ ብሰንኩ ሕገመንግቲ ዘየብላ ሃገር፡ ልጓም ከም ዘየብላ መጽዓኛ ከም ዝጋለበ ምርድኡ ኣየጸገምን።
ኣብ ውዳበታትና እንምረሓሉ ሕግታት ኮነ ቅዋም ሃገር ኣገዳስነቶም፡ ዝተፈላለዩ ኣተሓሳስባታት ምጥማር ጥራይ ዘይኮነ፡ ትካላትን ትካላዊ ኣሰራርሓን እግሪ ኣትኪልካ፡ ቅኑዕ ቅዲ ምምሕዳር ዘትሕዝ’ውን እዩ። ብደረጃ ሃገር ናይ መንግስቲ ምልኣት ምህላዉ ዘረጋግጹ፡ ሓጋጊ፡ ፈጻምን ፈራድን ኣካላት መሰረታዊ መንቀሊኦም ሃገራዊ ቅዋም እዩ። ብዛዕባ ዝተፈላለዩ ጉዳያት ዝወጹ ሕግታት’ውን ነዚ ቅዋም ብዘይጻረር እዮም ዝቕረጹ። ዕላማ ምውናንን ኣብ ምትግባሩ ዝቕልስ ሕጊ ወይ ቅዋም ምህላውን ኣብቲ እተማዕድዎ ሸቶ ንምብጻሕ በይኖም እኹላት ኣይኮኑን። ህዝቢ ብቕዋም ተቐይዱ ባህጉ ዘተግብር ብመሰረት እቲ ዘጽደቖ ሕገመንግስቲ ብዝረኸቦ መሰል ተጠቒሙ፡ ንከገልግሎ እምነት ዘንበረሉ መሪሕነት ወይ መንግስቲ ክህልዎ ናይ ግድን እዩ።
ስለዚ ሕገመንግስቲ ትካላት ጥራይ ዘይኮነ መሪሕነት እውን ዝወልድ እዩ። እቲ በዚ ኣገባብ ስልጣን ዝርከብ መንግስቲ ኣብ ቅድሚ ሕጊ ዝሕተትን ዝምልከቶን ዘይምከቶን ተደሪቱ ዝወሃቦ እምበር፡ ከምድላዩ ዓንቀጻት እናጠሓሰ፡ ዝዕንድር ኣይኮነን። ሎሚ ኣብ ኤርትራ፡ ሕቶ መሪሕነት ክለዓል እንከሎ፡ ኢስያስ ኣፈወርቂ ምስ በልካ፡ ድሕሪኡ መን ኢልካ ከም እትቕጽል ፍሉጥ ኣይኮነን። ምናልባት ካብዚ ምድንጋር ዝነቐለ ብዝመስል ገለ ዓቕሎም ዝጸበቦም ወገናት ስም ኣብርሃም ኢሳያስ ኣፈወርቂ ከኳማስዑ ክትሰምዕ እንከለኻ፡ ብኩራት ሕገመንግስቲ ሳዕቤኑ ክሳብ ክንደይ ሓደገኛ ምዃኑ ይረኣየካ።
ብኸምዚ ናይ ኢሳያስ ዝኣመሰል ዓመጸኛ መንገዲ ዝመጸ ዘይኮነ፡ ሕገምንግስታዊ መስርሕ ተኸቲሉ ብኣፍልጦ ህዝቢ ዝመጽእ መሪሕነት ንህላወን ዕቤትን ህዝብን ሃገርን ወሳኒ እዩ። ነዚ ኣብ ግምት ብምእታው እዩ ድማ “ታሕተዋይ ኣካል ብውሳነ ላዕለዋይ ኣካል ይምእዘዝ ፡ ላዕለዋይ ኣካል ድማ ንድምጺ ንታሕተዎት ይሰምዕ” ዝብል ኣምር ሓደ ካብ ዲሞክራሲያዊ ኣዕኑድ ጌርካ ዝውሰድ። እዚ ከበሃል እንከሎ ናይቲ ዝምራሕን ቀንዲ ኣብ ባይታ ዘተግብርን ህዝቢ ብጽሒት እውን ኣትሒትካ ብምርኣይ ኣይኮነን። እቲ ዘዕውት እምበኣር ናይ ህዝብን መንግስትን ውሁድ ጉዕዞ እዩ። ሓላፍነትን ተሓታትነትን ናይቲ ዝመርሕ ኣካል ብዝተወሰነ ደረጃ ከም ዝዓዝዝ ግና ኣይሰሓትን።
ድሌትካ፡ ቅዋምካን መሪሕነትካን ኣሳንዮም ከም ዝስጉም ምግባር፡ ብቃልሲ ኣብ መስርሕ ዝረጋገጽን ክቡር ዋጋ ዘኽፍልን እምበር፡ ተሰሪሑ ከምዘይወሃበካ ርዱእ እዩ። ምኽንያቱ እቲ መስርሕ ንሓንሳብ እንዳዓገብካ ንሓንሳብ ድማ እንዳተጠርነፍካ እትጐዓዞ ስለ ዝኾነ። ብፍላይ ድማ ኣብዚ ኣብ ቃልሲ ዘለናሉ እዋን ኢና ንኣካይዳ ኢስያስ ዝስዕር ናይ ጽባሕ ምእዙዝነት ንቅዋም እንለማመዶ።
ርእሰ-ዓንቀጽ ሰዲህኤ
ህዝቢ ኤርትራን ህግደፍን ምስ ኩሉቲ ኣብ መንጎኦም ዘሎ ምትፍናንን ዘይምትእምማንን፡ ዝምድናኦም ከም ናይ ህዝብን መንግስትን ርክብ እዩ ዝግለጽ። እዞም ክልተ ኣካላት እቲ ሓደ ኣብ ልዕሊቲ ካልእ ዘለዎም ሚዛኑ ካልእ ኮይኑ፡ ከም ልሙድ እቲ ሓደ ብዘካይቲ ካልእ ዝግለጽሉ ህልውና ስለ ዘየብሎም። ኣብዚ እዋንዚ “ኣብ ኤርትራኮ መንግስቲ የለን” ክሳብ ምባል ዝበጽሑ ወገናት ከም ዘለዉ ስዉር ኣይኮነን። እቲ ኣብ ግምት ክኣቱ ዘለዎ ግና “ምህላዉን ዘይምህላዉን” መንግስቲ ዘይኮነ፡ ካብ ባህርያቱን ተግባሩን ነቒልካ ስማዊ መንግስቲ ምዃኑ እዩ። ኮታ ዝምድና ህግደፍ ምስ ህዝቢ ብመንጽር ባህርያቱ፡ ተግባሩን ኣካይዳኡን ክምዘን እንከሎ ርሑቕ ከይከድካ ናይ ጨቋንን ተጨቋንን እዩ።
ህዝብን መንግስትን እቲ ሓደ ካብቲ ካልእ ዝተፈልየ ህልውና የብሉን ክበሃል እንከሎ፡ እቲ ሚዛን ንክሕለው፡ እቲ ሓደ በቲ ካልእ ክማለኣሉ ዝደልዮ ጠለብ ኣለዎ ማለት እዩ። ናይዞም ክልተ ወገናት ድሌት ሚዛኑ ተሓልዩ ከም ዝቕጽል ኣብ ምግባር ብቐንዱ ግደ ህዝቢ ዘይስገር ኮይኑ፡ እቲ ብዝለዓለ ዝሕተት፡ ናይ ተጸዋዕነት ሓላፍነት ዝወስድን ግና መንግስቲ እዩ። እቲ ምምጥጣን ድሌት ናይ ክልቲኦም ምዕቃብን ዘይምዕቃብን ከኣ፡ መንግስቲ ካብ ዝፍተነሉ ሓደ መምዘኒ ጌርካ ዝውሰድ እዩ። እቲ ካብ ግዝያውነት ከይወጸ ዝኣርግ ዘሎ ምምሕዳር ህግደፍ ሚዛን ህዝብን መንግስትን ኣብ ምሕላው ተፈቲኑ ብሰንኪ ዘይምሕላፉ፡ ናይ ውድቀቱ ሓደ መርኣያ እዩ። እቲ ወትሩ ንድምጺ ህዝቢ ጸማም እዝኒ ምሃቡ ድማ፡ ነቲ ፈተና ዘይምሕላፉን ጨቋኒ መለለይኡን ኮይኑ ተመዝጊቡ ዘሎ እዩ።
ህዝቢ ኤርትራ ህግደፍ “መንግስቲ እየ” ካብ በለ፡ “ኣብ ዘይሰማዕካ ደብሪ ኣይትማህለል” ከም ምባል ዝውሰድኳ እንተኾነ፡ ብዙሕ ክምልሰሉ ዝግበኦ ሕቶታት ነይርዎ፡ ኣለዎ፡ ንመጻኢ እውን ክህልዎ እዩ። ሰላማዊ፡ ሰብኣውን ዲሞክራሲያውን መሰላቱ ክወሓሰሉ ይደሊ። ኣብታ ብቃልሱ ዘውሓሳ ናጻን ልኡላዊትን ኤርትራ ብዘይስግኣት፡ እግሩ መሊኡ ዝረግጸሉን ኣፉ መሊኡ ሓሳቡ ዝገልጸሉን ህዱእ መነባብሮ ክፍጠረሉ ይጠልብ። “ሕረስ ሓረስታይ ንገድ ነጋዳይ” ከም ዝበሃል፡ ብዘይድልዎን ተጽዕኖን ሰሪሑ ብጸጋታት ሃገሩ ንገዛእ ርእሱን ሃገሩን ከርብሕ ይብህግ። “ይኾነኒ” ኢሉ ብዲሞክራሲያዊ ኣገባብ ብዝመረጾ ኣካል ክመሓደር ሃንቀው ይብል። ኣብ ትሕቲ ርትዓውን ፍትሓውን መስርሕ ክዳነ ይናፍቕን ምስ ጐረባብቱ ሃገራት ኣብ ሰላማውን ናይ ሓባር ተጠቃምነትን ክነብር ከኣ ባህጉ እዩ። እዚ ኩሉ ባህግታት ሓደ ጉጅለ ወይ ሃላሊ ውልቀሰብ ዝህቦን ዝኸልኦን ምእንቲ ከይከውን ድማ፡ ባዕሉ ብዘጽድቖ ሕገ- መንግስቲ ዝተዋሕሰን ብትካላት ዝእለን ክኸውን መሰረታዊ ሕቶ ህዝቢ ኤርትራ እዩ።
እቲ ህዝቢ ሓላው ስልጣኑን ኣገልጋሊኡን ጥራይ ክኸውን እምበር፡ ድምጹ ክሰምዕ ባህርያቱ ዘይፈቕደሉ ኣሽካዕላሊ ጉጅለ ህግደፍ ብወገኑ፡ ህዝቢ ኤርትራ እንታይ ክኾነሉ ከም ዝደሊ ዘመልክት ስሱዕ ህርፋ ኣለዎ። ነቲ ከስርጾ ዝደሊ መላኺ ኣተሓሳስባን ጭቆናኡ ዘቐጽለሉ ባህልን ዝርዕምን ዝጣበቕን ህዝቢ ክኾነሉ ተጽዕኖኡ የሕይል። ካብቲ ብዙሕ ዕላማታት ወተሃድራዊ መደበር ሳዋ ሓደ ከኣ ነዚ ምዕኳኽ እዩ። ብዛዕባ ኣድላይነት ሕገ-መንግስትን ምስኡ ዝመጹ ትካላዊ ጸጋታትን ዘይሓትት ዓይኑ ኣዕሚቱ “ኣንታ ንበረልና ጥራይ” ዝብል ከም ህዝቢ ምሕሳብ ዘዋደቖ ሕብረተሰብ ክሃንጽ ይጽዕት። ብዛዕባ መሰሉ ኣብ ኩሉ ዓውድታት ዘይሓትት፡ ካብ ጸጋታት ሃገረይ ክጥቀም ዘይብል፡ ንዓመጽን ጥልመትን ህግደፍ ርእዩ ከምዘይረኣየ ዝኽውን፡ ኣብ ገዛእ ሃገሩ ተስፋ ቆሪጹን ርዒዱን ብዛዕባ መጻኢኡ ዘይሓስብ ንህግደፍ ከም መለኮታዊ ሓይሊ ቆጺሩ ዝጽበ፡ “ኣበይ ንደቅስ እንተተባህለ፡ ኣቦኻ ኣብ ዘደቀሱና” ብዝብል ምሳልያዊ ኣበሃህላ ዝደዓዓስ ኣብ ሕድሕዱ ዘይተኣማመን ህዝቢ ክኾነሉ ክግዘኣሉ ይደሊ።
ደድሕሪቲ ብሰንኩ ዝተሰደ መንእሰይ እናሰዓበ፡ ሕልናኡን ገንዘቡን ዘይበቀሉ ክኾነሉ እውን ይሃርፍ። ነዚ ንምርግጋጽ ድማ ክሳብ ኣብ ዓዲ ዘለዉ ስድራቤታት ተመጣጢሩ፡ ኩሉ መርዓድን መፈራርሕን መሳርሒታቱ ይጥቀም። ናይ ኩሉቲ ብቐጻሊ ዝወስዶ ዘየናሕሲ ምእሳር፡ ምስዋርን፡ ብስዉር ምቕታልን ኣብ ናይ እገለ መንግስቲ ተመኩሮ ተራእዩ ዘይበሃል ጭካን መልእኽቲ ከኣ ናብ ዘይረዊ ህርፋኑ ንምብጻሕ ዝመረጾ ስልቲ እዩ። ነዚ ምስቲ “ኤርትራ መሬታ እምብር ህዝባ ኣየድልየናን” ዝብል ዘይሰብኣዊ ጭረሖ ገዛእቲ ዘዛምድዎ ናይ ታሪኽ ፈለጣት ኣለዉ።
ስለዚ ክሳብ ክንደይ ኣብቲ ዝድለ ደረጃ በጺሑ ካልእ ጉዳይ ኮይኑ፡ እቲ ኣብ መንጎ ህዝቢ ኤርትራን ህግደፍን ዘሎ ናይ ትካል ዘይኮነ ናይ ጉልበትን ሓይልን ዝምድና ዝተረሓሓቐ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ መንጎ ጨቋንን ተጨቋንን ዝተሰረተ ተጸራሪ እዩ። ኣብቲ ዕለታዊ መስርሕ ሓይሊ፡ ዓመጽን ራዕድን ዝፈጠሮ ግዝያዊ ልዕልና ህግደፍ ይረአ እዩ። እቲ ኣብ መወዳእታ ዝስዕር ግና እቲ ኣብ ፍትሒ ዝተመስረተ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ ከም ዝኸውን ዘወላውል ኣይኮነን። ስለዚ ህዝቢ ኤርትራ ህግደፍ ክኾነሉ ዝደልዮ ዝነበረን ህግደፍ ህዝቢ ክኾነሉ ዘማዕድዎን በበይኑን ንመንግስትነት ህግደፍ ኣብ ምልክት ሕቶ ዘውድቖን እዩ።
ምስ ህግደፍ ተሰሊፉ መሰረታዊ መሰሉ ኮነ ረብሓኡ ዘረጋግጽ ህዝቢ ኤርትራ ከምዘይህሉ ካልእ ኩሉ ገዲፍካ ናይ ዝሓለፈ 33 ዓመታት ድሕሪ ናጽነት ብተመኩሮና ጥራይ መረጋገጺ እዩ። እንተኾነ ነዚ ዘይተርፍ ሓቂ ክሳብ ዝግንዘቡ፡ ምስቲ ኣንጻር ረብሓኦም ዝገዝእ ዘሎ ስርዓት ዝተሰለፉ፡ ግንዛበኦም ክውስኽ እንከሎ ግና በብግዜኡ ካብታ ናይ ህግደፍ መርከብ ወሪዶም፡ ናብታ ሓቀኛ ናይ ለውጢ መርከብ ከም ዝሳፈሩ ፍሉጥ እዩ። መጻኢ ናይዞም ክሳብ ሎሚ ንህግደፍ “ንበረልና” ዝብልዎ ወገናት እውን ካብዚ ፈሊኻ ዝርኣይ ኣይኮነን። ናይቶም ናይ ትማሊ ተግባሩ ሓቢኡ፡ ብዘይጭበጥ ናይ ጽባሕ መብጸዓ ኣብ ዲያስፖራ ዘጸልሎም ዘሎ ዕሸላት ተሳትፎ’ውን በመንጽርዚ ዝውሰድ ኣብነት እዩ።
ህግደፍ ድሕሪ ሕጂ ህዝቢ ኤርትራ ናይ ጭቆና መጋበርያኡ ክኽውን እምበር፡ ንጸገሙ ዝርኢ ዓይንን ሕቶኡ ዝምልስ ባህርን ከጥሪ ማለት ዘበት እዩ። በዚ መሰረት እዩ ድማ ቃልስና ህግደፍ ሓሳቡ ቀይሩ ሕቶ ህዝቢ ንክምልስ ዝጽበ ዘይኮነ፡ ተቓሊሱ ዝስዕሮ ጥራይ ምዃኑ ተገንዚቡ ንቕድሚት ዝስጉም ክኸውን ዝግበኦ።
ቀይሕ ብኤርትራ ተሓቲቱ ናብ ኢትዮጵያ ዝተወሰነ፡ ሓምላይ ብኢትዮጵያ ተሓቲቱ ንኤርትራ ዝተወስነ
ካብ 1998 ንደሓር ብደረጃ ዓለም ከይተፈ፡ ኣዛረብቲ ኮይኖም ካብ ዝጸንሑ ዛዕባታትና ሓደ፡ ጉዳይ ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያን ምንባሩ ዘይንርሰዖ እዩ። እዚ ዛዕባዚ ኣዛራቢ ዝኾነሉ ምኽንያት ብሽፋን “ናይ ዶብ ምስሕሓብ”፡ ኣብ 1998-2000 ድሕሪ 2ይ ውግእ ዓለም መሪርን ደማውን ዝተባህለ ውግእ ብምክያዱ እዩ። እንተኾነ ናይቲ ውግእ ጠንቂ “ናይ ዶብ” ዝብል ስም ደኣ ተዋሂብዎ እምበር፡ ካልእ ሕቡእ ሕሳብ ዝነበሮ ምዃኑ ይግመት ነይሩ። ደሓር ግና በቶም ዘሳወርዎን ዝሕተትሉን ኣካላት ከይተረፈ፡ ጠንቁ ዶብ ከምዘይነበረ ኣዳዕዲዖም ዝዛረብሉ ዘለዉ’ዩ።
እቲ “ውግእ ባድመ” እናተባህለ ዝጽዋዕ ክልተ ዓመታት ዝጸንሐ ዕንወትን ህልቂትን፡ ብ12 ታሕሳስ 2000 ኣብ መንጎ መራሒ ኤርትራ ኢሳያስ ኣፈወርቅን ቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ መለስ ዜናዊን ብዝተኸተመ ስምምዕ ምቁራጽ ተኹሲ ኣልጀርስ ናብ ካልእ ምዕራፍ ተሰጋጊሩ። እቲ ስምምዕ ሰፊሕ ዝርዝር ዘለዎ ኮይኑ፡ ኣብ መሬት ኤርትራ ኣብ 25 ኪሎሜተር ርሕቀት ካብ ሰራዊት ኢትዮጵያ ናይ ሰላም ዞባ ተመስሪቱ፡ ዓቃብ ሰላም ሰራዊት ሕቡራት ሃገራት ክሰፍሮን ጉዳይ ዶብ ብቐጻሊ ዝፈትሕ ኮሚሽን ክቐውምን ካብቶም ኣገዳስቲ ነጥብታት ስምምዕ ኣልጀርስ እዮም። በዚ መሰረት 5 ዓለም ለኻዊ ናይ ሕጊ ክኢላታት ዝኣባላቱ ኮሚሽን ተመስረተ። ናይቲ ኮሚሽን ብይን ቀያድን ናይ መወዳእታን ክኸውን መወከሲኡ ድማ ብ1900፡ 1902ን 1908 ኣብ መንጎ ንኤርትራ ትገዝእ ዝነበረት ኢጣልያን ንጉስ ኢትዮጵያ ዳግማዊ ምነሊክን ዝተፈረሙ ስምምዓትን ምስቲ ጉዳይ ዝምድና ዘለዎም ዓለም ለኻዊ ሕግታትን ክኾኑን ኣካል ስምምዕ ኣልጀርስ ነይሩ።
ክልቲኦም ወገናት ጠበቓታቶም ኣቚሞምን ይሕግዘኒ ዝበልዎ መርተዕታት ኣቕሪቦምን ድሕሪ ንክልተ ዓመታት ምምጓት እቲ ኮሚሽን፡ ብ13 ማዝያ 2002 ቀያድን ናይ መወዳእታን ብይኑ ብወግዒ ኣፍሊጡ። ኣብቲ ብይን ዝተፈላለዩ ወገናት ዝተፈላለየ ግብረ-መልሲ’ኳ እንተነበሮም፡ “ቀያድን ናይ መወዳእታን” ብምንባሩ ዘምጽእዎ ለውጢ ኣይነበረን። በቲ ብይን መሰረት ናይታ ከም መበገሲ ናይ ውግእ ጌርካ ዝተወስደት ሓውሲ ከተማ ባድመ ዋንነት ናብ ኤርትራ ስለ ዝተወሰነ፡ “ኤርትራ ረታዒት ኢትዮጵያ ከኣ ተረታዒት” ጌርካ ብምውሳድ ሰፊሕ ዳንኬራ ተወቒዕሉ’ዩ። እዚ ስምዒት ክሳብ ሎሚ እውን ኣሎ ። እንተኾነ በቲ ሓደ ወገን እቲ ብይን ክሳብ ሎሚ ናይ መወዳእታ መልክዑ ስለ ዘይሓዘ፡ በቲ ካልእ ወገን ከኣ ኤርትራ “ይብጸሓኒ” ኢላ እትጽበዮ ካብ ዝነበረት ሰፊሕን ልሙዕን መሬት ናብ ኢትዮጵያ ተበይኑ እዩ ዝብል ግምት ስለ ዘሎ፡ ረታዕን ተረታዕን ኢልካ ዳንኬራ ዝውቀዓሉ ኣይኮነን።
ናይቲ ኮሚሽ ዶብ ሓላፍነት ብይን ምሃብን በቲ ብይን መሰረት ኣብ መሬት ምልክት ምንባርን ኮይኑ፡ ኣብ መሬት ዝርአ ምልክታት ምስተተኽለ እዩ ተልእኮኡ ዛዚሙ ክበሃል ዝግበኦ። እንተኾነ ብይና ኣብ ወረቐት ምስ ኣስፈረት፡ ኣብ መሬት ምልክት ከንብር ኣይከኣለን። ናይዚ ዘይምኽኣሉ ጠንቂ ድማ ክልቲኦም ወገናት ኣብ ዝተፈላለዩ መድረኻትን ግዜን ዝተፈላለዩ ምኽንያታት እንዳፈጠሩ ዕንቅፋት ስለ ዝኾንዎ እዩ። ዋላ’ኳ ክልቲኦም ወገናት ነቲ ውሳነ “ብመትከል ንቕበሎ ኢና” እንተበሉ፡ ኣብቲ መጀመርያ መንግስቲ ኢትዮጵያ፡ እቲ ውሳነ ቅቡል ኮይኑ፡ “ቅድሚ ምትግባሩ ንዘራረብ” ስለ ዝበለ፡ እቲ መስርሕ ክስጉም ኣይከኣለን። ህግደፍ’ውን ዋላኳ ናይቲ ብይን ዘይምትግባር ንሕያሎ ዓመታት ከም መኽሰሲ ንኢትዮጵያን ደገፍታ ዝበለን ምዕራባውያን መንግስታትን ንኽጥቀመሉ ስለ ዝወጠነ፡ እቲ ብይን ንኣስታት 16 ዓመታት ጀሆ ተታሒዙ ጸኒሑ።
ህግደፍ እቲ ዕንቅፋት ክብሎ ዝጸንሐ ተኣልዩ ካብ ዝተባህለሉ 2018 ንደሓር’ውን ኣይኮነንዶ ከተግብሮ፡ ጉዳያይ ኢሉ ከቕልበሉ’ውን ቅሩብ ኣይኮነን። እዚ ዘርእየና ከኣ፡ ጉዳይ ዶብ ክልቲኦም ወገናት ከም መጣልዒ ንስዉር ፖለቲካዊ ሕሳብ ይጥቀምሉ ምንባሮም እዩ። ንኣብነት ህግደፍ ጉዳይ ዶብ ከም ስልቲ ሕነ ንምፍዳይ መዕደጊ ግዜ፡ መህደሚ ካብ ኤርትራዊ ዘቤታዊ ዛዕባን ብልኡላውነት እናሸቀጠ መቐጸሊ ዕድመኡ ኣብ ስልጣንን ከም ዝተጠቕመሉን ይጥቀመሉ ከም ዘሎን ርኡይ እዩ።
ምትግባርን ዘይምትግባርን ብይን ኮሚሽን ዶብ፡ ኣብ ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ እውን ኣብ ሓደ እዋን ውዑይ መዘራረቢ ነይሩ እዩ። ገለ ወገናት እዚ ጉዳይ በቲ ሓደ ወገን ንመጻኢ ወለዶ ሕማም ደሓር ከይንገድፈሉ፡ በቲ ካልእ ወገን ከኣ ህግደፍ ካብ ኤርትራዊ ህዝባዊ ፖለቲካዊ መሕብኢ በዓቲ ንከይጥቀመሉ ይጠረር ዝብል እምነት ዝነበሮ ወገን ነይሩ። በቲ ካልእ ወገን ከኣ ቀዳማይ ጸገምና ህግደፍ እምበር ዶብ ስለ ዘይኮነ፡ ይጽናሕ ዝብል፡ ምጥራር ዶብ ውድቀት ህግደፍ ከም ዘቀላጥፍ ዝዘንገዐን ርኢቶ ዝሓዘ ነይሩ።
ናይ ዶብ ኣጀንዳ ክሳብ ሎሚ’ውን ዘይተዓጽወ፡ ምዝዛሙ ብህላወ ድማ ብዕድመ ክልቴን ሃገራት፡ ብውድብ ሕቡራት ሃገራት ኣፍልጦ ዝተዋህቦ ኣካል ዝተግብሮ እምበር፡ ኤርትራ ወይ ኢትዮጵያ በበይነን ዝውስናሉ ኣጀንዳ ኣይኮነን። እቲ ኮሚሽን ዶብ ክልቲኦም መንግስታት ኣብ ምጥራሩ ክተሓባበሩ ክሳብ 2006 ቀጻሊ ጻዕርታት ኣካይዱ እዩ። ጻዕሩ ኣብ ዘይሰመረሉ ከኣ ብ3 ሕዳር 2007 ናብ ክልቲኦም ወገናት ኣብ ዝጸሓፈቶ ደብዳበ ነቲ ኣብ መሬት ኣዕኑድ ክትከለሉ ዝግበኦ ፍሉይ ቦታታት ኣብ ካርታ ኣመልኪቱ ኣረኪብዎም። ሎሚ እውን መስርሕ ምጥራር ዶብ ኣብ መሬት፡ ኣብ መስርሕ ዘሎ እምበር፡ ኣፍካ መሊእካ “ካብዚ መሬት ኤርትራ ካብቲ መሬት ኢትዮጵያ” ኣብ ዝበሃለሉን “ብጽሒተይ ወሲደ ኣለኹ” ኣብ ዝብሃለሉ ደረጃ ኣይኮነን ዘሎ። እዚ ሕጋዊ መስርሕ ክሳብ ዘይተተግበረ፡ ውግእ’ውን ከስዕብ ዝኽእል ሕማም ደሓር ኮይኑ፡ ዘሰክፍ ዘሎ ዛዕባ እዩ። ኣብዚ እዋንዚ ስምምዕ ኣልጀርስን ውዕል ፕሪቶርያን ክተሓዋወሱ ንዕዘቦ ዘለና ከኣ ናይዚ መርኣያ እዩ።
ስለዚ ከምቲ፡ “ብንጉስ ዝተቖርጸት ኢድሲ ዳርጋ ዘላ” ዝበሃል፡ ህዝቢ ኤርትራ ዝብጸሖ መሬት ወሱዱ ዝወሃብ ከኣ ኣረኪቡ፡ ምስ ኢትዮጵያ ዘለካ ንጹር ዶብ ንክትፈልጥ፡ እቲ ምጥራር ክትግበር ናይ ግድን ምዃኑ ተረዳእ። እቲ ዘይምጥራር ብምስምስ ዶብ ንልኡላውነት ኤርትራ ዝህድድ ሃዋህው ከኸትል ዝኽእል ኣብ ልዕሊ ምዃኑ፡ ንህግደፍ እውን መሕብኢ ስለዝኾኖ፡ “ጉዳይ ዶብ ሎሚ’ው ሕማም ደሓር ከይከው፡ ናይ መወዳእታ መልክዑ ይሓዝ” ዝብል ድምጽኻ ከተበርኽ ይግበኣካ።
