“ካብ ናይ ትማልን ናይ ሎምን ኣየንኡ ይበልጽ?” ዝብል ሕቶ ወትሩ ኣዛራቢ እዩ። ከምቲ “ናትካሲ ኩሉ ጥዑም” ዝበሃል፡ እቶም ናይ ትማሊ ነቲ ናይ ትማሊ፡ እቶም ናይ ሎሚ ድማ ነቲ ናይ ሎሚ ዝያዳ ከም ዘድንቕዎ ፍሉጥ እዩ። እዚ ኣብ ኩሉ መዳያት ህይወትን ግዜን ዝርአ ኮይኑ፡ ክሳብ ኣብዚ ኣንጻር ወጽዓ ነካይዶ ዘለና ፖለቲካዊ መስርሕ ቃልስና ከይተረፈ ዝንጸባረቕ ዘሎ እዩ። በዚ እዩ እምበኣር ግደ ትማልን ሎምን ምውሳብ ኣገዳሲ ምዃኑ ክዝንጋዕ ዘየብሉ።
እዚ ነናብ ተመኩሮኻ ምድላው፡ ካብ ነዊሕ ግዜ ጀሚሩ ኣብ ፖለቲካዊ ተመኩሮና ክንጸባረቕ ዝጸንሐን ዘሎን እዩ። እቲ ኣዘራራቢ ዝኾነሉ ምኽንያት ከኣ ኣብ መስርሕ ምትኽኻእን ምውርራስን ተመኩሮ ቃልሲ፡ ጽልዋኡ ዕዙዝ ስለ ዝኾነ እዩ። እቲ ነባር ነቲ ናይ ትማሊ ተመኩሮኡ “ጥዑም ከይበልካዮ፡ ጥዑም ይሓልፍ” ብዝብል ዕምቆት የደንቖ። ነቲ ሕሉፍ ፍጻመታት መወዳድርቲ ከምዘየብሉ ኣምሲሉ ክሳብ ምግላጹ እውን ይመጣጠር። እቲ ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ምንኣድ ጸገም ኣይምኾነን። ነቲ ናይ ሎሚ ተረኽቦ ግቡእ ሚዛን ብዘይህብን ብምንእኣስን ወይ ድማ ፈጺምካ ብምዝንጋዑ ክቐርብ እንከሎ ግና፡ ኣፍራሲ እዩ ዝኸውን። እዚ ናብ ናትካ ጥራይ ምጽብባቕ ዝብል ስምዕት በቲ ሓድሽ ወለዶ እንተተደጊሙ እውን ሓጋዚ ኣይከውንን። እንተኾነ ንግደን ብጽሒትን ናይቲ ካልእ ኣካል ክሳብ ዘይከሓደ ናብቲ ዝሓለፍካዮ ተመኩሮ ምድላው ባህርያዊ እምበር ከም ነውሪ ዝውሰድ ኣይኮነን።
“ናተይ ጥራይ” ናብ ዝብል ጸቢብ መደምደምታ ካብ ዘብጽሑ ሕጽረታት ሓደ፡ ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ብመንጽርቲ ሽዑ ከቢብዎ ዝነበረ ናይ ቀረባን ርሑቕን ምዕባለ፡ ንናይ ሎሚ እውን ብመንጽርቲ ዝጸልዎ ዘሎ ተርእዮታት ክትዕቅኖ ዘይምብቃዕ እዩ። ነዚ ናይ ሎሚ በቲ ናይ ቀደም መንፈስ፡ ነቲ ናይ ትማሊ ድማ ብመጽርቲ ናይ ሎሚ ህልዊ ምዕባለ ጥራይ ምርኣዩ ናብ ግጉይ መደምደምታ ዝወስድ እዩ። ኣብዚ እዋንዚ ብዕድመን ብተመኩሮን ዝደፈአ፡ ግና ከኣ፡ ካብ ቃልሲ ዘይበኾረ ባእታ፡ ንናይ ሎሚ መንእሰይ ብመንጽርቲ ንሱ መንእሰይ እንከሎ ዝነበሮ ስምዒትን ኣጠማምታን ጥራይ እንተዓቂንዎ፡ ናብ ጌጋ ክመርሖ ይኽእል። እቲ ናይ ሎሚ መንእሰይ ብወገኑ ንግዜ ንእስነት ናይዞም ሎሚ ሕድሪ ከረክብዎ ቅሩባት ዘለዉ ነባራት፡ በቲ ናይ ሎሚ ናይ ንእስነት ግዜኡ ጥራይ እንተ ዓቂንዎ እውን ካልእ ጌጋ ከም ዘስዕብ ንርእዮ ዘለና እዩ። ብውሕዱ እቲ ናይ ቅድም ቃልሲ ኣንጻር ገዛእቲ ምእንቲ ናጽነትን ልኡላውነትን ሃገር፡ ናይ ሎሚ ድማ ኣንጻር ወጻዕቲ ደቂ ሃገር ምእንቲ ሓርነትን መሰረታዊ መሰላትን ህዝቢ ምውሓስ ዝካየዱ ምዃኖም ኣብ ግምት ምእታውኳ ካብ ብዙሕ ምድንጋራት ከም ዘድሕን እሙን እዩ።
እቲ ትማሊ ዝተቓለስናሉ፡ ነዚ ሎሚ ንዕዘቦ ዘለና ምዕባለ ከም ዘስዕብ ምልክታት ነይሩ እዩ። “ድሕሪ ናጽነት’ውን ግድል ኣሎ፡ መሰላት ህዝብና ንኽሕሎ” ዝብል ናይ ግዜ ሰውራ ዜማ፡ ክሳብ ክንደይ ናይዚ ሎሚ ንሓልፎ ዘለና ፖለቲካዊ ህይወት ኣማቲ ምንባሩ ምስትብሃል ይከኣል። ካብቶም ናይ ብረታዊ ቃልሲ ተዋሳእቲ ሓያሎ፡ ነዚ ኣብ ድሕሪ ናጽነት ኣጋጢሙና ዘሎ ፖለቲካዊ ጸገም ኣይተዳለዉሉን ነይሮም ክበሃል ይካኣልዩ። ካብዚ ዝነቐለ እዩ ከኣ ናይ ህግደፍ ከምቲ ድሕሪ ናጽነት ንዓመታት ኮይንዎ ዘሎ ምዃኑን ሃንደበትን ዘይተጽበይዎን ዝኾኖም።
ሎሚ ዝውሰድ ስጉምትታት እውን ብዛዕባ ጽባሕ ኣየመላኽትን ማለት ኣይኮነን። ነዚ ኣብ ግምት ብምእታው እዩ ከኣ ሓደ ስጉምቲ ክትስጉም እንከለኻ ኣርሒቕካ ምጥማት ከም ዘድሊ ተደጋጊሙ ዝንገር። ኣብ ትማሊ ኮይንካ ብዛዕባ ሎሚ፡ ኣብ ሎሚ ኮይንካ ድማ ብዛዕባ ጽባሕ ኣርሒቕካ ዘይምጥማት ግና ሳዕቤኑ ዝያዳ ኤርትራውያን ዝርደኦ የለን። እዚ ኣርሒቕካ ምጥማትን ምትእምማንን ኣብ ዝበኾረሉ መስርሕ ምትኽኻእን ምምልላእን ስሩዕን ስሉጥን ኣይከውንን። እዚ ሎሚ ኣብ ደንብ ተቓውሞና ንዕዘቦ ዘለና ውረድ-ደይብ ድማ ኣብነት እዩ። ስለዚ “ሎሚ ውጽኢት ትማሊ፡ ጽባሕ ድማ ውጽኢት ሎሚ” ምዃኑ ምግንዛብ ካብ ብዙሕ ምድንጋራት ዘድሕንን መስርሕ ምርኽኻብ ሽግ ቃልሲ ግቡእ መልክዕ ዘትሕዝን እዩ።
ንናይ ትማሊ ተመኩሮ ግቡእ ክብሪ ምሃብ ማለት፡ ኣብኡ ተኣሲርካ ምንባርን ሎሚ’ውን ብምሉኡ እንተዘየስራሕናዮ ኢልካ ምድራቕን ማለት ኣይኮነን። ኣብ ክንድኡ ነቲ ሎሚ እውን ኣድላይነቱ ዘይሃሰሰ፡ ክፋል ናይቲ ዝሓለፈ ተመኩሮ ምውሳድ ቅኑዕ እዩ። ነቲ ሎምስ ኣይሰርሕን እዩ ዝተባህለ ክፋል ተመኩሮ ድማ ከም ኣካል ታሪኽ ብኽብሪ ሰኒድካ ምቕማጥ የገድስ። ንናይ ሎሚ ህልዊ ፍጻመታት ክብሪ ምሃብ ከኣ በይኑ ምንጥልጣሉ ማለት ዘይኮነ፡ ምስ ናይ ትማልን ጽባሕን ኣገናዚብካ ምምዛኑ እዩ ዘስምዕ። ኣብ ከምዚ ዓይነት መስርሕ ነቲ “ዘይሓስብ ኣይንገድ” ዝብል ብሂል ዕዙዝ ግምት ምሃቡ ኣገዳሲ ይኸውን።
ኤርትራውያን ኣብዚ ነካይዶ ዘለና ናይ ለውጢ ቃልሲ፡ ነዚ ኣቐዲሙ ዝተጠቐሰ ኣብ ግምት ኣእቲኻ ምምሕዳሩ፡ ኩሎም “እቲ ሓርነታዊ ቃልሲ ይምልከተኣዩ” ዝብሉ ኣካላት ብሓላፍነት ክሰርሕሉ ዝግባእ እምበር፡ ብፍሉይ ነቲ መንእሰይ ጥራይ ወይ ነቲ ገዲም ዘይግደፍ ጾር እዩ። ምኽንያቱ እቲ ናይ ምዕዋት መኽሰብ፡ ብሓፈሻ ናይ ህዝቢ ኤርትራ፡ ብፍላይ ከኣ ኣብቲ ቃልሲ ተጸሚዶም ናይ ዘለዉ ውዳበታት ዝብህግዎ ስለ ዝኾነ። ኣብ ሓደ እዋን ዘይምድልላይ ጥራይ ዘይኮነ፡ “ንሕናን ንሳቶም” ክሳብ ምብህሃል በጺሖም ዝነበሩ ኤርትራውያን ተቓለስቲ ሓርነት መንእሰያትን ነባራትን ወይ ድማ ገዳይም ውዳበታትን ሓደስቲ ህዝባዊ ማዕበላትን፡ ሳላ ናይ ኩሎም ዘይተሓለለ ጻዕሪ፡ ተቐራሪቦም ብሓባር ኣንጻር ህግደፍ ክወፍሩ ክኢሎም ኣለዉ። እንተኾነ ስጡምን ቀጻልነቱ ዘተኣማምንን ምውህሃድ ብቀጻሊ መስርሕ ዝህነጽ ስለ ዝኾነ፡ እቲ ናይ ምስጥጣም ቃልሲ ቀጻሊ እዩ።
ህግደፍ ኣብ ደገፍቱ ካብ ዘስርጾም ብዙሓት ዘይህዝባዊ ባህርያት፡ ናቶም ሕመቕን ድኽመትን ኣቐሚጦም፡ “ጽቡቕ ኢና ዘለና” ብዝብል ምድዕዓስ፡ ምስ ካብኣቶም ኣብ ዝኸፈአ ህይወት ዝነብር ሕብርተሰብ ጥራይ ምውድዳርን ናትካ ባዶነትን ደውታን ሓቢእካ ብናይ ካለኦት ድኽመት ምውርዛይን ይርከብዎም። ብሓፈሻ ክፋእካ ሓቢእካ ብናይ ካለኦት ንምዝራብን ናብ ግዳም ምምዕዳውን ካብቶም ቀንዲ መለለይ ተግባሩ እዮም። እዚ ካባኻ ዝኸፋኦ’ውን ኣሎ እሞ ሰጥለበጥ ኢልካ ተገዛእ ዝብል መልእኽቲ ኣለዎ። ካብዚ ሓሊፉ ንህግደፍን ተግባሩን ምንቃፍ ከም ንሃገር፡ ህዝብን ስዉኣትን ምኽሓድ ቆጺርካ ምፍርራሕን ምሽምቓቕን እቲ ካልእ መሕብኢ ህግደፍ እዩ።
እቶም ኣብ ኤርትራ ዘለዉ ደግፍቲ ህግደፍ፡ ከም ህዝቦም ግዳይ ኩሉ በደላት ናይቲ ዝድግፍዎ ጉጅለ ስለ ዝኾኑ መተንፈሲ እተዘይስኢኖም ከም ዝቃወምዎ ውሁብ እዩ። እንተኾነ ዓቐሊጸበታዊ ስቕታ ስለ ዝመርጹ፡ ህግደፍ እውን ውሽጦም እንታይ ከም ዝዛረብኳ እንተዘይሰሓቶ “ደገፍተይ እዮም” ኢሉ እዩ በቲ ስቕታኦም ዝደዓዓስ። እዚ ደገፍቲ ህግደፍ ጥራይ ዘይኮኑ፡ ናይ ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣብ ኣዝዩ መሪር ቃንዛ እናሃለወ ዓው ኢሉ “የሕመኒ’ሎ” ዘይምባሉ ኣዝዩ ኣዘራራቢ ካብ ዝኸውን ነዊሕ ግዜ ኮይኑ እዩ። ህዝቢ ኤርትራ “ቃልሲ ኣዋዲቑ ንወጽዓን ኣደራዕን ናብራይ ኢሉ ዝረዓመ ህዝቢ” ዝብል፡ ምስቲ ንናጽነት ዝኸፈሎ ዋጋን ዘይምንብርካኽን ዘይመጣጠን ቅጽል ዝህብዎ ኣዝዮም ግጉያት ከም ዘለዉ ’ውን ዝሕባእ ኣይኮነን።
ኣብ ኩሉ ኩርነዓት ዓለም ተሰዲዶም ዘለዉ ኤርትራውያን፡ ኣብተን ሃገራት ናይ ምንባር ተቐባልነት ንምርካብ ምሒሎም ጥሒሎም ዘቕርብዎ መረጋገጽታት፡ በቲ “ህግደፍ ኣብ ልዕሌና ፈጺምዎ” ዝብልዎ በደላትን ግፍዕን ዝተቓነየ እዩ። ኣብዚ “ግዱድ መጀመርታኡ እንተዘይኮኑ መወድእትኡ ዘይፍለጥ፡ ካብ ኣዋጅ ወጻኢ ዝትግበር፡ ዕድመን ጉልበትን መንእሰያት ዝባኽን፡ ናይ ብዙሓት መሰረታዊ መሰል ዝገሃሰሉን ምድጋሙ ዘሕፍር ዓመጻት ዝፍጸመሉን ውትህድርና” ካብቶም ብዙሓት መሕተቲ ዑቕባ ምኽንያታት ሓደ እዩ። ምስዚ ተደሪቡ ዝኸይድ “ተኣሲረ፡ ተገሪፈ፡ ተገፊፈ፡ ናይ እምነት ናጽነት ተነፊገ” ዝብሉ እውን ልሙዳት እዮም። ኮታ “ህግደፍ ኣብ ዝመርሓ ሃገር ክነብር ስለ ዘይከኣልኩ” ኣብ ትሕቲ ዝብል ዝጠቓለል እዩ። ውጽኢቱ ክረኤ እንከሎ፡ እቶም ነዚ ምኽንያታት ዘቕርቡ ገሊኦም ብገርሂ እቶም ዝተረፉ ድማ ብጉርሒ እዮም። እዚ ድማ ገሊኦም ተቐባልነት ምስ ረኸቡ ብዘርእይዎ ምዕጻፍ ቃል ዝገሃድ ዘሎ እዩ።
ኩነታት ናይቶም ኣብ መንጎ ንህግደፍ ምቅዋምን ምድጋፍን ዘዕለብጡ ኤርትራውያን ስደተኛታት ኣጀንዳ ናይ ብዙሓት ካብተን ዕቑባ ዝሃባ ሃገራት ኮይኑ ከም ዝጸንሐ ርኡይ እዩ። እተን ሃገራት ነናይ ገዛእ ርእሰን ናይ ጸጥታን ኢሚግረሽንን ኣሰራርሓን ፖሊስን ከም ዝህልወን ካብቲ ዝህበኦ ውሳነታት ምርዳእ ይከኣል። እንተኾነ፡ ነቲ “ብሰንኩ እየ ተሰዲደ፡ ናብኡ እንተተመሊሰ ህይወተይ ኣብ ሓደጋ እዩ ዝወድቕ፡ ዝበልካዮ መንግስቲ፡ ድሕሪ ዑቕባ ምርካብካ ዝኾነይኹን ለውጢ ከየርኣየ እንከሎ፡ ተመሊስካ ምድጋፉ፡ ጓይላኡ ምድማቕ፡ ካዝንኡ ኣብ ዘህጥረሉ ኣጋጣምታት ምስታፍን መን ኣሎ ከምኡ ኢልካ ምስሉ ምጽብባቕን” ብኹለን ሃገራት ከም “ምሕሳው፡ ቃልካ ምዕጻፍን እምነት ምጉዳልን” ከም ዝውሰድ ዘዛርብ ኣይኮነን። እቲ ብድሕሪኡ ኣብተን ሃገራት ክመጽ ዝኽእል ፍልልይ ነቲ “መታለሊ” ተርእዮ መምስ ኩነታትካ እናዛመድካ ኣብ ምምሕዳሩ እዩ ዝኸውን ።
እቶም ኣብ ብሪጌድ ንሓመዱን ካለኦት ኤርትራዊ ህዝባዊ ማዕበላትን ፖለቲካዊ ውድባትን ሰልፍታትን ዝዋስኡ ዘለዉ መንእሰያት፡ ምስ ኩሉ ሕጽረታቱ ካብቶም ነቲ ዘቐረብዎ ቃል ዘይዓጸፉን ንለውጢ ክቃለሱ ዝተብዑን እዮም። እቲ ዘሕዝን እቶም ናይ ህግደፍ ኢደ-በይዛን መሳርሕን ኮይኖም ኣንጻር ለውጢ ዝተሰለፉ ከኣ፡ ካብ ቅድም ነቲ ተልእኮ ዝተመልመሉ ወይ ድማ፡ ኣብ ጉዕዞ ብስብከት ህግደፍ ተዓሽዮም ቃሎም ዝዓጸፉ እዮም። ኣንጻርቶም ቃሎም ዘይዓጸፉ ተቓወምቲ ተሰሊፎም፡ ነቲ “ውድቐት ንህግደፍ” ዝብል ቀዲሖም “ውድቀት ንብሪጌድ ንሓመዱ/DOWN, DOWN BRIGED NHAMEDU”፡ ክብሉ ምጅማሮም ኣብ ተመኩሮ ብዙሕ ዘይርአ፡ ደጋፊ መንግስቲ ኣንጻር ተቓወምቲ ዝስለፈሉ “ኮር ተገልበጥ” ኮይኑ ኣሎ። ደገፍቲ ህግደፍ ኣብዚ ዝሓለፈ መዓልታት ኣብ ሃገር ነወይ ዘካየድዎ ሰልፊ ከኣ: ነቲ ኣብ ዝሓለፈ ዓመት ኣብ ለንደን ዝተኻየደ ዝደገመ ኣብነት እዩ።
እዚ መንግስቲ ኣንጻር ተቓወምቲ ዘካየዶ ሰልፊ ብዓይነቱ ፍሉይን ኣዛራብን እዩ። መኽሰቡ ድማ ናብ ደንበ ተቓውሞ እዩ። ምኽንያቱ ንብሪጌድ ንሓመዱ ብፍላጥ ይኹን ብዘይፍላጥ ብህግደፍ ዝተዋህቦ ኣፍልጦ ናይ ምትካብ ህያብ ብምዃኑ። እዚ ማለት ግና እቲ ህዝባዊ ማዕበላት ኮነ ፖለቲካዊ ውዳበታት ብቃልሱ ዘረጋገጾ ኣፍልጦ ኣይጸንሖን ማለት ኣይኮነን። እዚ ኣፍልጦ ምሃብ ንናይ ህግደፍ ናይ ፕሮፖጋንዳ ሃንደስቲ ሕድሕድ ከም ዘናቑቶም ድማ ዘተሓትት ኣይኮነን።
እዞም ኣብ ነርወይ ተሰሊፎም “ሃበስ ቀደስ” ዘቃለሑ፡ “ከምዚ ዝኣመሰለ ተሰሊፍካ ሓሳብካ ናይ ምግላጽ መሰልሲ ኣብታ በቲ እትድገፍዎ መላኺ እትምራሕ ዘላ ሃገርኩም ኤርትራኸ ኣሎዶ?” እንተዝበሃሉ እንታይ ምመለሱ ፍሉጥ ኣይኮነን። “ተካይድዎ ዘለኹም ናይ ተቓውሞ ሰልፊ፡ መሰረታዊ ትርጉሙ እቲ ኣብ ኤርትራ ዘሎ መንግስቲ ይቐጽለልና” ማለት ካብ ኮነ፡ “ግዱድ ውትህድርና፡ ግህሰት ኩሉ ዓይነት መሰላት፡ ሓሳብካ ዘይምግላጽ፡ ብዘይቅዋም ምምሕዳር፡ ንውግእ ከም ብሕታዊ መፍትሒ ጸገም ምውሳድ፡ እኹል ቀረብ ጸዓት፡ ማይ፡ ኢንተርነትን ካልእን ዘይምህላው” ይቐጽል ናብ ዝብል መደምደምታ ከም ዝወስደኩምከ ትግንዘብዎዶ? እንተዝበሃሉ’ውን መልሲ ከምዘይህልዎም ፍሉጥ እዩ። እዚ ከምቲ “ኣብ ከብዲ ጽጉብ ጥሙይ የለን” ዝበሃል፡ ኣብ ልዕሊቲ ራህዋ ሃንቀው ዝብል ዘሎ ህዝቢ ዘለዎም ጭካነ’ውን የርኢ። ስለዚ እዩ ከኣ ናትካ ኣቐሚጥካ ብናይ ካለኦት ምውርዛይ ኣብ ትዕዝብቲ ዘውድቕ ዝኽውን።
“ሺሕ ፈልጺ መእሰሪኡ ልሕጺ” ዝብል ኣበሃህላ፡ ኣብ ሕብረተሰብና ልሙድ እዩ። እዚ ኣበሃህላ ናይ ሕብረት ታራን ኣድላይነትን የዕዝዝ። ክጥመር ዝግበኦ ናይ ዘይምጥማሩ ሓደጋ እውን የገንዝብ። ኩነታት ምጥማርን ዘይምጥማርን ኣብ ዕለታዊ ማሕበረ ቁጠባዊ ህይወት ሕብረተሰብ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ከምዚ ነካይዶ ዘለና ፖለቲካዊ ሓርነታዊ ቃልሲ’ውን ኣድላይነቱ ህያው እዩ።
ኣብ ቃልሲ ዝተዋህለለ ሓይሊ ሰብ፡ ነገራዊ ዓቕምን ተመኩሮን፡ ከምቲ ፈልጺ ብልሕጺ ዝጥመር፡ ብሕግን ስርዓትን እንተዘይ ተማእኪሉ ኣየድምዕን’ዩ። ኣድላይነት ናይቲ እናበሃግናዮን እናደለናዮን ክሳብ ሎሚ በቲ ንደልዮ ደረጃ ከነረጋግጾ ዘይበቓዕና ሓድነትን ምውህሃድን ’ውን ብመንጽር እዚ እዩ ዝረአ። ኣብ መስርሕ ምሉእ ሓድነት ኮነ ኣብ ትሕቲ ሰፊሕ ጽላል ተቐራሪብካ ምቅላስ፡ ካብ ዝረኣዩ ጸገማት ሓደ ኣብቲ “ዝተበተነ ዓቕምታትና ብኸመይ ይጠመር?” ፡ ዝብል ሕቶ ኣብ ምምላስ ዝፍጠር ፍልልይ ምዃኑ ኣብ ተመኩሮና ክንርእዮ ዝጸናሕና እዩ።
ዝተፈላለዩ ወገናት ኣብ ጉዳይ ሃገርን ህዝብን ኮነ ኣብ ካልእ ንኡስ ዛዕባታት ነናቶም ዝተፈላለየ ከዕውትዎ ዝደልዩ ባህግታት ክህልዎም ባርያዊ እዩ። ምስዚ ግና ተመሳሳሊ ባህጊ ከም ዝህልዎም እውን እሙን እዩ። ኣብ ከምዚ ኩነታት ኣብቲ ዘሰማምዓካ ብሓባር ምስላፍ መተካእታ የብሉን። ነቲ ኣብ ባህጊ ኮነ ኣብ ኣረዳድኣ ዝረአ ሓላፍ ዘላፍ፡ ብሓባር ተሰሊፍካ ወይ ተቐራሪካ ምዕዋት፡ ከምቲ ብልሕጺ ዝተጠምረ ፈልጺ ኣብቲ ክበጽሖ ዝግበኦ ኣብ ምብጻሑ ዘየጸግም፡ ነቲ ቃልሲ ጠሚሩ ዝቓንዮን ብኣድማዒ ኣገባብ ንቕድሚት ዘሰጉሞን ቀጥዒ ክህሉ ከኣ መተካእታ የብሉን።
እዚ መጥመሪ ቀጥዒ ከከም ደረጃኡ ካብቲ ዝተሓተ ውድብ ይኹን ሰልፊ ወይ ድማ ማሕበር ክሳብ ብደረጃ ሃገር በበይኑ መልከዓት ይሕዝ። ናይ ኩሉ ማእከላይ ዕላማ ግና ናይ ሓባር ድሌትን ባህግን እናሃለዎ በበይኑ ዝወፍር ዓቕሚታት ሓቢሩ ከም ዝዓምምን ከምዘድምዕን ምኽኣሉ እዩ። እዚ ውሽጣዊ ሕጊ፡ ቅዋም ወይ ሃገራዊ ሕገመንግስቲ ይኸውን። ናይዚ ጠማሪ ብኩራት ኣብ ኩሉ ደረጃታት ሳዕቤኑ ክሳብ ክንደይ ኣሉታዊ ምዃኑ ንምርዳእ፡ ኣብ ኤርትራ ብሰንኪ ብኩራት ቅዋም ሳዕሪሩ ዘሎ ክቱር ምልኪ መስካሪ እዩ።
ዲክታተር ኢሳያስ ኣፈወርቂ ብዛዕባ ኣድላይነት ሃገራዊ ቅዋም ክሕተት እንከሎ፡ እንዳ ሓጨጨ፡ ነቲ ቅዋም ዘጽደቐ ድምጺ ህዝቢ ካብ ዘለዎ ንዕቀትን ትምክሕትን ነቒሉ፡ ኣብ ዝተፈላለዩ መድረኻት ከይሓፈረ፡ ብላግጺ“ከይተኣወጀ እንከሎ ዝሞተ ሰነድ እዩ” ዝብሎ፡ ትርጉሙ ኣካይድኡ ብሕጊ ክግደብ ዘይደሊ ሃላሊ ምዃኑ ዘርኢ እዩ። እዚ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ዘለዎ ጸቢብን ዘይሓላፍነታውን ኣጠማምታ ዘርኢ’ውን እዩ። “እሞ ወዮ ሕገመንግስቲ ካብ ሞተን ነቲ ሓድሽ ቅዋም ንነድፍ ኣለና ክትብሎ ዝጸናሕካ’ውን ካብ ኣዋደቕካዮ፡ ሃገርን ህዝብን ብምንታይ ትመርሖም ኣለኻ?” ንዝብል ሕቶ፡ መልሱ ከየጸባበቕካ “ብኢደወነነይ” ዝብል ካብ ምዃን ሓሊፉ ካልእ ከምዘይኮነ ብግብሪ ንዕዘቦ ዘለና እዩ። ድሌቱ ከኣ ኣብታ ፍሉይን ክቡርን ዋጋ ዝተኸፈላ ሃገር “ኢደ-ወነናዊ” ምምሕዳር ምስራጽ እዩ።
እቲ ህንጡይ ህግደፍ በዚ ከይተወሰነ ኣብ ኣደባባይ ክብሪ ሃገር ክዕድል እውን ምእማኑ ክሳብ ንጽገም ዝሰማዕናዮን ዝተዓዘብናዮን እዩ። ከምዚ ሎሚ ዝምድናኦም ኣዝዩ ሓርፊፉ፡ ኣብ ኣሽሙርን ምትሕምማይን ከይወደቑ፡ ንቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ ዶ/ር ኣብይ ኣሕመድ “ድሕሪ ሕጂ ወኪለካ ኣለኹ፡ ንስኻ ኢኻ ተመርሕና፡ ኣነ ድማ ምሳኻ ኣለኹ፡ ተደሊኻ ኦሞሓጀር፡ ኣስመራ፡ ዓሰብን ባጽዕን ፈቓድ ከይሓተትካ ክትከይድ ከልካሊ የብልካን” ክብል እንከሎ ክሳብ ክንደይ ኣብዛ ብሰንኩ ሕገመንግቲ ዘየብላ ሃገር፡ ልጓም ከም ዘየብላ መጽዓኛ ከም ዝጋለበ ምርድኡ ኣየጸገምን።
ኣብ ውዳበታትና እንምረሓሉ ሕግታት ኮነ ቅዋም ሃገር ኣገዳስነቶም፡ ዝተፈላለዩ ኣተሓሳስባታት ምጥማር ጥራይ ዘይኮነ፡ ትካላትን ትካላዊ ኣሰራርሓን እግሪ ኣትኪልካ፡ ቅኑዕ ቅዲ ምምሕዳር ዘትሕዝ’ውን እዩ። ብደረጃ ሃገር ናይ መንግስቲ ምልኣት ምህላዉ ዘረጋግጹ፡ ሓጋጊ፡ ፈጻምን ፈራድን ኣካላት መሰረታዊ መንቀሊኦም ሃገራዊ ቅዋም እዩ። ብዛዕባ ዝተፈላለዩ ጉዳያት ዝወጹ ሕግታት’ውን ነዚ ቅዋም ብዘይጻረር እዮም ዝቕረጹ። ዕላማ ምውናንን ኣብ ምትግባሩ ዝቕልስ ሕጊ ወይ ቅዋም ምህላውን ኣብቲ እተማዕድዎ ሸቶ ንምብጻሕ በይኖም እኹላት ኣይኮኑን። ህዝቢ ብቕዋም ተቐይዱ ባህጉ ዘተግብር ብመሰረት እቲ ዘጽደቖ ሕገመንግስቲ ብዝረኸቦ መሰል ተጠቒሙ፡ ንከገልግሎ እምነት ዘንበረሉ መሪሕነት ወይ መንግስቲ ክህልዎ ናይ ግድን እዩ።
ስለዚ ሕገመንግስቲ ትካላት ጥራይ ዘይኮነ መሪሕነት እውን ዝወልድ እዩ። እቲ በዚ ኣገባብ ስልጣን ዝርከብ መንግስቲ ኣብ ቅድሚ ሕጊ ዝሕተትን ዝምልከቶን ዘይምከቶን ተደሪቱ ዝወሃቦ እምበር፡ ከምድላዩ ዓንቀጻት እናጠሓሰ፡ ዝዕንድር ኣይኮነን። ሎሚ ኣብ ኤርትራ፡ ሕቶ መሪሕነት ክለዓል እንከሎ፡ ኢስያስ ኣፈወርቂ ምስ በልካ፡ ድሕሪኡ መን ኢልካ ከም እትቕጽል ፍሉጥ ኣይኮነን። ምናልባት ካብዚ ምድንጋር ዝነቐለ ብዝመስል ገለ ዓቕሎም ዝጸበቦም ወገናት ስም ኣብርሃም ኢሳያስ ኣፈወርቂ ከኳማስዑ ክትሰምዕ እንከለኻ፡ ብኩራት ሕገመንግስቲ ሳዕቤኑ ክሳብ ክንደይ ሓደገኛ ምዃኑ ይረኣየካ።
ብኸምዚ ናይ ኢሳያስ ዝኣመሰል ዓመጸኛ መንገዲ ዝመጸ ዘይኮነ፡ ሕገምንግስታዊ መስርሕ ተኸቲሉ ብኣፍልጦ ህዝቢ ዝመጽእ መሪሕነት ንህላወን ዕቤትን ህዝብን ሃገርን ወሳኒ እዩ። ነዚ ኣብ ግምት ብምእታው እዩ ድማ “ታሕተዋይ ኣካል ብውሳነ ላዕለዋይ ኣካል ይምእዘዝ ፡ ላዕለዋይ ኣካል ድማ ንድምጺ ንታሕተዎት ይሰምዕ” ዝብል ኣምር ሓደ ካብ ዲሞክራሲያዊ ኣዕኑድ ጌርካ ዝውሰድ። እዚ ከበሃል እንከሎ ናይቲ ዝምራሕን ቀንዲ ኣብ ባይታ ዘተግብርን ህዝቢ ብጽሒት እውን ኣትሒትካ ብምርኣይ ኣይኮነን። እቲ ዘዕውት እምበኣር ናይ ህዝብን መንግስትን ውሁድ ጉዕዞ እዩ። ሓላፍነትን ተሓታትነትን ናይቲ ዝመርሕ ኣካል ብዝተወሰነ ደረጃ ከም ዝዓዝዝ ግና ኣይሰሓትን።
ድሌትካ፡ ቅዋምካን መሪሕነትካን ኣሳንዮም ከም ዝስጉም ምግባር፡ ብቃልሲ ኣብ መስርሕ ዝረጋገጽን ክቡር ዋጋ ዘኽፍልን እምበር፡ ተሰሪሑ ከምዘይወሃበካ ርዱእ እዩ። ምኽንያቱ እቲ መስርሕ ንሓንሳብ እንዳዓገብካ ንሓንሳብ ድማ እንዳተጠርነፍካ እትጐዓዞ ስለ ዝኾነ። ብፍላይ ድማ ኣብዚ ኣብ ቃልሲ ዘለናሉ እዋን ኢና ንኣካይዳ ኢስያስ ዝስዕር ናይ ጽባሕ ምእዙዝነት ንቅዋም እንለማመዶ።
ርእሰ-ዓንቀጽ ሰዲህኤ
ህዝቢ ኤርትራን ህግደፍን ምስ ኩሉቲ ኣብ መንጎኦም ዘሎ ምትፍናንን ዘይምትእምማንን፡ ዝምድናኦም ከም ናይ ህዝብን መንግስትን ርክብ እዩ ዝግለጽ። እዞም ክልተ ኣካላት እቲ ሓደ ኣብ ልዕሊቲ ካልእ ዘለዎም ሚዛኑ ካልእ ኮይኑ፡ ከም ልሙድ እቲ ሓደ ብዘካይቲ ካልእ ዝግለጽሉ ህልውና ስለ ዘየብሎም። ኣብዚ እዋንዚ “ኣብ ኤርትራኮ መንግስቲ የለን” ክሳብ ምባል ዝበጽሑ ወገናት ከም ዘለዉ ስዉር ኣይኮነን። እቲ ኣብ ግምት ክኣቱ ዘለዎ ግና “ምህላዉን ዘይምህላዉን” መንግስቲ ዘይኮነ፡ ካብ ባህርያቱን ተግባሩን ነቒልካ ስማዊ መንግስቲ ምዃኑ እዩ። ኮታ ዝምድና ህግደፍ ምስ ህዝቢ ብመንጽር ባህርያቱ፡ ተግባሩን ኣካይዳኡን ክምዘን እንከሎ ርሑቕ ከይከድካ ናይ ጨቋንን ተጨቋንን እዩ።
ህዝብን መንግስትን እቲ ሓደ ካብቲ ካልእ ዝተፈልየ ህልውና የብሉን ክበሃል እንከሎ፡ እቲ ሚዛን ንክሕለው፡ እቲ ሓደ በቲ ካልእ ክማለኣሉ ዝደልዮ ጠለብ ኣለዎ ማለት እዩ። ናይዞም ክልተ ወገናት ድሌት ሚዛኑ ተሓልዩ ከም ዝቕጽል ኣብ ምግባር ብቐንዱ ግደ ህዝቢ ዘይስገር ኮይኑ፡ እቲ ብዝለዓለ ዝሕተት፡ ናይ ተጸዋዕነት ሓላፍነት ዝወስድን ግና መንግስቲ እዩ። እቲ ምምጥጣን ድሌት ናይ ክልቲኦም ምዕቃብን ዘይምዕቃብን ከኣ፡ መንግስቲ ካብ ዝፍተነሉ ሓደ መምዘኒ ጌርካ ዝውሰድ እዩ። እቲ ካብ ግዝያውነት ከይወጸ ዝኣርግ ዘሎ ምምሕዳር ህግደፍ ሚዛን ህዝብን መንግስትን ኣብ ምሕላው ተፈቲኑ ብሰንኪ ዘይምሕላፉ፡ ናይ ውድቀቱ ሓደ መርኣያ እዩ። እቲ ወትሩ ንድምጺ ህዝቢ ጸማም እዝኒ ምሃቡ ድማ፡ ነቲ ፈተና ዘይምሕላፉን ጨቋኒ መለለይኡን ኮይኑ ተመዝጊቡ ዘሎ እዩ።
ህዝቢ ኤርትራ ህግደፍ “መንግስቲ እየ” ካብ በለ፡ “ኣብ ዘይሰማዕካ ደብሪ ኣይትማህለል” ከም ምባል ዝውሰድኳ እንተኾነ፡ ብዙሕ ክምልሰሉ ዝግበኦ ሕቶታት ነይርዎ፡ ኣለዎ፡ ንመጻኢ እውን ክህልዎ እዩ። ሰላማዊ፡ ሰብኣውን ዲሞክራሲያውን መሰላቱ ክወሓሰሉ ይደሊ። ኣብታ ብቃልሱ ዘውሓሳ ናጻን ልኡላዊትን ኤርትራ ብዘይስግኣት፡ እግሩ መሊኡ ዝረግጸሉን ኣፉ መሊኡ ሓሳቡ ዝገልጸሉን ህዱእ መነባብሮ ክፍጠረሉ ይጠልብ። “ሕረስ ሓረስታይ ንገድ ነጋዳይ” ከም ዝበሃል፡ ብዘይድልዎን ተጽዕኖን ሰሪሑ ብጸጋታት ሃገሩ ንገዛእ ርእሱን ሃገሩን ከርብሕ ይብህግ። “ይኾነኒ” ኢሉ ብዲሞክራሲያዊ ኣገባብ ብዝመረጾ ኣካል ክመሓደር ሃንቀው ይብል። ኣብ ትሕቲ ርትዓውን ፍትሓውን መስርሕ ክዳነ ይናፍቕን ምስ ጐረባብቱ ሃገራት ኣብ ሰላማውን ናይ ሓባር ተጠቃምነትን ክነብር ከኣ ባህጉ እዩ። እዚ ኩሉ ባህግታት ሓደ ጉጅለ ወይ ሃላሊ ውልቀሰብ ዝህቦን ዝኸልኦን ምእንቲ ከይከውን ድማ፡ ባዕሉ ብዘጽድቖ ሕገ- መንግስቲ ዝተዋሕሰን ብትካላት ዝእለን ክኸውን መሰረታዊ ሕቶ ህዝቢ ኤርትራ እዩ።
እቲ ህዝቢ ሓላው ስልጣኑን ኣገልጋሊኡን ጥራይ ክኸውን እምበር፡ ድምጹ ክሰምዕ ባህርያቱ ዘይፈቕደሉ ኣሽካዕላሊ ጉጅለ ህግደፍ ብወገኑ፡ ህዝቢ ኤርትራ እንታይ ክኾነሉ ከም ዝደሊ ዘመልክት ስሱዕ ህርፋ ኣለዎ። ነቲ ከስርጾ ዝደሊ መላኺ ኣተሓሳስባን ጭቆናኡ ዘቐጽለሉ ባህልን ዝርዕምን ዝጣበቕን ህዝቢ ክኾነሉ ተጽዕኖኡ የሕይል። ካብቲ ብዙሕ ዕላማታት ወተሃድራዊ መደበር ሳዋ ሓደ ከኣ ነዚ ምዕኳኽ እዩ። ብዛዕባ ኣድላይነት ሕገ-መንግስትን ምስኡ ዝመጹ ትካላዊ ጸጋታትን ዘይሓትት ዓይኑ ኣዕሚቱ “ኣንታ ንበረልና ጥራይ” ዝብል ከም ህዝቢ ምሕሳብ ዘዋደቖ ሕብረተሰብ ክሃንጽ ይጽዕት። ብዛዕባ መሰሉ ኣብ ኩሉ ዓውድታት ዘይሓትት፡ ካብ ጸጋታት ሃገረይ ክጥቀም ዘይብል፡ ንዓመጽን ጥልመትን ህግደፍ ርእዩ ከምዘይረኣየ ዝኽውን፡ ኣብ ገዛእ ሃገሩ ተስፋ ቆሪጹን ርዒዱን ብዛዕባ መጻኢኡ ዘይሓስብ ንህግደፍ ከም መለኮታዊ ሓይሊ ቆጺሩ ዝጽበ፡ “ኣበይ ንደቅስ እንተተባህለ፡ ኣቦኻ ኣብ ዘደቀሱና” ብዝብል ምሳልያዊ ኣበሃህላ ዝደዓዓስ ኣብ ሕድሕዱ ዘይተኣማመን ህዝቢ ክኾነሉ ክግዘኣሉ ይደሊ።
ደድሕሪቲ ብሰንኩ ዝተሰደ መንእሰይ እናሰዓበ፡ ሕልናኡን ገንዘቡን ዘይበቀሉ ክኾነሉ እውን ይሃርፍ። ነዚ ንምርግጋጽ ድማ ክሳብ ኣብ ዓዲ ዘለዉ ስድራቤታት ተመጣጢሩ፡ ኩሉ መርዓድን መፈራርሕን መሳርሒታቱ ይጥቀም። ናይ ኩሉቲ ብቐጻሊ ዝወስዶ ዘየናሕሲ ምእሳር፡ ምስዋርን፡ ብስዉር ምቕታልን ኣብ ናይ እገለ መንግስቲ ተመኩሮ ተራእዩ ዘይበሃል ጭካን መልእኽቲ ከኣ ናብ ዘይረዊ ህርፋኑ ንምብጻሕ ዝመረጾ ስልቲ እዩ። ነዚ ምስቲ “ኤርትራ መሬታ እምብር ህዝባ ኣየድልየናን” ዝብል ዘይሰብኣዊ ጭረሖ ገዛእቲ ዘዛምድዎ ናይ ታሪኽ ፈለጣት ኣለዉ።
ስለዚ ክሳብ ክንደይ ኣብቲ ዝድለ ደረጃ በጺሑ ካልእ ጉዳይ ኮይኑ፡ እቲ ኣብ መንጎ ህዝቢ ኤርትራን ህግደፍን ዘሎ ናይ ትካል ዘይኮነ ናይ ጉልበትን ሓይልን ዝምድና ዝተረሓሓቐ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ መንጎ ጨቋንን ተጨቋንን ዝተሰረተ ተጸራሪ እዩ። ኣብቲ ዕለታዊ መስርሕ ሓይሊ፡ ዓመጽን ራዕድን ዝፈጠሮ ግዝያዊ ልዕልና ህግደፍ ይረአ እዩ። እቲ ኣብ መወዳእታ ዝስዕር ግና እቲ ኣብ ፍትሒ ዝተመስረተ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ ከም ዝኸውን ዘወላውል ኣይኮነን። ስለዚ ህዝቢ ኤርትራ ህግደፍ ክኾነሉ ዝደልዮ ዝነበረን ህግደፍ ህዝቢ ክኾነሉ ዘማዕድዎን በበይኑን ንመንግስትነት ህግደፍ ኣብ ምልክት ሕቶ ዘውድቖን እዩ።
ምስ ህግደፍ ተሰሊፉ መሰረታዊ መሰሉ ኮነ ረብሓኡ ዘረጋግጽ ህዝቢ ኤርትራ ከምዘይህሉ ካልእ ኩሉ ገዲፍካ ናይ ዝሓለፈ 33 ዓመታት ድሕሪ ናጽነት ብተመኩሮና ጥራይ መረጋገጺ እዩ። እንተኾነ ነዚ ዘይተርፍ ሓቂ ክሳብ ዝግንዘቡ፡ ምስቲ ኣንጻር ረብሓኦም ዝገዝእ ዘሎ ስርዓት ዝተሰለፉ፡ ግንዛበኦም ክውስኽ እንከሎ ግና በብግዜኡ ካብታ ናይ ህግደፍ መርከብ ወሪዶም፡ ናብታ ሓቀኛ ናይ ለውጢ መርከብ ከም ዝሳፈሩ ፍሉጥ እዩ። መጻኢ ናይዞም ክሳብ ሎሚ ንህግደፍ “ንበረልና” ዝብልዎ ወገናት እውን ካብዚ ፈሊኻ ዝርኣይ ኣይኮነን። ናይቶም ናይ ትማሊ ተግባሩ ሓቢኡ፡ ብዘይጭበጥ ናይ ጽባሕ መብጸዓ ኣብ ዲያስፖራ ዘጸልሎም ዘሎ ዕሸላት ተሳትፎ’ውን በመንጽርዚ ዝውሰድ ኣብነት እዩ።
ህግደፍ ድሕሪ ሕጂ ህዝቢ ኤርትራ ናይ ጭቆና መጋበርያኡ ክኽውን እምበር፡ ንጸገሙ ዝርኢ ዓይንን ሕቶኡ ዝምልስ ባህርን ከጥሪ ማለት ዘበት እዩ። በዚ መሰረት እዩ ድማ ቃልስና ህግደፍ ሓሳቡ ቀይሩ ሕቶ ህዝቢ ንክምልስ ዝጽበ ዘይኮነ፡ ተቓሊሱ ዝስዕሮ ጥራይ ምዃኑ ተገንዚቡ ንቕድሚት ዝስጉም ክኸውን ዝግበኦ።
ቀይሕ ብኤርትራ ተሓቲቱ ናብ ኢትዮጵያ ዝተወሰነ፡ ሓምላይ ብኢትዮጵያ ተሓቲቱ ንኤርትራ ዝተወስነ
ካብ 1998 ንደሓር ብደረጃ ዓለም ከይተፈ፡ ኣዛረብቲ ኮይኖም ካብ ዝጸንሑ ዛዕባታትና ሓደ፡ ጉዳይ ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያን ምንባሩ ዘይንርሰዖ እዩ። እዚ ዛዕባዚ ኣዛራቢ ዝኾነሉ ምኽንያት ብሽፋን “ናይ ዶብ ምስሕሓብ”፡ ኣብ 1998-2000 ድሕሪ 2ይ ውግእ ዓለም መሪርን ደማውን ዝተባህለ ውግእ ብምክያዱ እዩ። እንተኾነ ናይቲ ውግእ ጠንቂ “ናይ ዶብ” ዝብል ስም ደኣ ተዋሂብዎ እምበር፡ ካልእ ሕቡእ ሕሳብ ዝነበሮ ምዃኑ ይግመት ነይሩ። ደሓር ግና በቶም ዘሳወርዎን ዝሕተትሉን ኣካላት ከይተረፈ፡ ጠንቁ ዶብ ከምዘይነበረ ኣዳዕዲዖም ዝዛረብሉ ዘለዉ’ዩ።
እቲ “ውግእ ባድመ” እናተባህለ ዝጽዋዕ ክልተ ዓመታት ዝጸንሐ ዕንወትን ህልቂትን፡ ብ12 ታሕሳስ 2000 ኣብ መንጎ መራሒ ኤርትራ ኢሳያስ ኣፈወርቅን ቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ መለስ ዜናዊን ብዝተኸተመ ስምምዕ ምቁራጽ ተኹሲ ኣልጀርስ ናብ ካልእ ምዕራፍ ተሰጋጊሩ። እቲ ስምምዕ ሰፊሕ ዝርዝር ዘለዎ ኮይኑ፡ ኣብ መሬት ኤርትራ ኣብ 25 ኪሎሜተር ርሕቀት ካብ ሰራዊት ኢትዮጵያ ናይ ሰላም ዞባ ተመስሪቱ፡ ዓቃብ ሰላም ሰራዊት ሕቡራት ሃገራት ክሰፍሮን ጉዳይ ዶብ ብቐጻሊ ዝፈትሕ ኮሚሽን ክቐውምን ካብቶም ኣገዳስቲ ነጥብታት ስምምዕ ኣልጀርስ እዮም። በዚ መሰረት 5 ዓለም ለኻዊ ናይ ሕጊ ክኢላታት ዝኣባላቱ ኮሚሽን ተመስረተ። ናይቲ ኮሚሽን ብይን ቀያድን ናይ መወዳእታን ክኸውን መወከሲኡ ድማ ብ1900፡ 1902ን 1908 ኣብ መንጎ ንኤርትራ ትገዝእ ዝነበረት ኢጣልያን ንጉስ ኢትዮጵያ ዳግማዊ ምነሊክን ዝተፈረሙ ስምምዓትን ምስቲ ጉዳይ ዝምድና ዘለዎም ዓለም ለኻዊ ሕግታትን ክኾኑን ኣካል ስምምዕ ኣልጀርስ ነይሩ።
ክልቲኦም ወገናት ጠበቓታቶም ኣቚሞምን ይሕግዘኒ ዝበልዎ መርተዕታት ኣቕሪቦምን ድሕሪ ንክልተ ዓመታት ምምጓት እቲ ኮሚሽን፡ ብ13 ማዝያ 2002 ቀያድን ናይ መወዳእታን ብይኑ ብወግዒ ኣፍሊጡ። ኣብቲ ብይን ዝተፈላለዩ ወገናት ዝተፈላለየ ግብረ-መልሲ’ኳ እንተነበሮም፡ “ቀያድን ናይ መወዳእታን” ብምንባሩ ዘምጽእዎ ለውጢ ኣይነበረን። በቲ ብይን መሰረት ናይታ ከም መበገሲ ናይ ውግእ ጌርካ ዝተወስደት ሓውሲ ከተማ ባድመ ዋንነት ናብ ኤርትራ ስለ ዝተወሰነ፡ “ኤርትራ ረታዒት ኢትዮጵያ ከኣ ተረታዒት” ጌርካ ብምውሳድ ሰፊሕ ዳንኬራ ተወቒዕሉ’ዩ። እዚ ስምዒት ክሳብ ሎሚ እውን ኣሎ ። እንተኾነ በቲ ሓደ ወገን እቲ ብይን ክሳብ ሎሚ ናይ መወዳእታ መልክዑ ስለ ዘይሓዘ፡ በቲ ካልእ ወገን ከኣ ኤርትራ “ይብጸሓኒ” ኢላ እትጽበዮ ካብ ዝነበረት ሰፊሕን ልሙዕን መሬት ናብ ኢትዮጵያ ተበይኑ እዩ ዝብል ግምት ስለ ዘሎ፡ ረታዕን ተረታዕን ኢልካ ዳንኬራ ዝውቀዓሉ ኣይኮነን።
ናይቲ ኮሚሽ ዶብ ሓላፍነት ብይን ምሃብን በቲ ብይን መሰረት ኣብ መሬት ምልክት ምንባርን ኮይኑ፡ ኣብ መሬት ዝርአ ምልክታት ምስተተኽለ እዩ ተልእኮኡ ዛዚሙ ክበሃል ዝግበኦ። እንተኾነ ብይና ኣብ ወረቐት ምስ ኣስፈረት፡ ኣብ መሬት ምልክት ከንብር ኣይከኣለን። ናይዚ ዘይምኽኣሉ ጠንቂ ድማ ክልቲኦም ወገናት ኣብ ዝተፈላለዩ መድረኻትን ግዜን ዝተፈላለዩ ምኽንያታት እንዳፈጠሩ ዕንቅፋት ስለ ዝኾንዎ እዩ። ዋላ’ኳ ክልቲኦም ወገናት ነቲ ውሳነ “ብመትከል ንቕበሎ ኢና” እንተበሉ፡ ኣብቲ መጀመርያ መንግስቲ ኢትዮጵያ፡ እቲ ውሳነ ቅቡል ኮይኑ፡ “ቅድሚ ምትግባሩ ንዘራረብ” ስለ ዝበለ፡ እቲ መስርሕ ክስጉም ኣይከኣለን። ህግደፍ’ውን ዋላኳ ናይቲ ብይን ዘይምትግባር ንሕያሎ ዓመታት ከም መኽሰሲ ንኢትዮጵያን ደገፍታ ዝበለን ምዕራባውያን መንግስታትን ንኽጥቀመሉ ስለ ዝወጠነ፡ እቲ ብይን ንኣስታት 16 ዓመታት ጀሆ ተታሒዙ ጸኒሑ።
ህግደፍ እቲ ዕንቅፋት ክብሎ ዝጸንሐ ተኣልዩ ካብ ዝተባህለሉ 2018 ንደሓር’ውን ኣይኮነንዶ ከተግብሮ፡ ጉዳያይ ኢሉ ከቕልበሉ’ውን ቅሩብ ኣይኮነን። እዚ ዘርእየና ከኣ፡ ጉዳይ ዶብ ክልቲኦም ወገናት ከም መጣልዒ ንስዉር ፖለቲካዊ ሕሳብ ይጥቀምሉ ምንባሮም እዩ። ንኣብነት ህግደፍ ጉዳይ ዶብ ከም ስልቲ ሕነ ንምፍዳይ መዕደጊ ግዜ፡ መህደሚ ካብ ኤርትራዊ ዘቤታዊ ዛዕባን ብልኡላውነት እናሸቀጠ መቐጸሊ ዕድመኡ ኣብ ስልጣንን ከም ዝተጠቕመሉን ይጥቀመሉ ከም ዘሎን ርኡይ እዩ።
ምትግባርን ዘይምትግባርን ብይን ኮሚሽን ዶብ፡ ኣብ ደንበ ተቓውሞ ኤርትራ እውን ኣብ ሓደ እዋን ውዑይ መዘራረቢ ነይሩ እዩ። ገለ ወገናት እዚ ጉዳይ በቲ ሓደ ወገን ንመጻኢ ወለዶ ሕማም ደሓር ከይንገድፈሉ፡ በቲ ካልእ ወገን ከኣ ህግደፍ ካብ ኤርትራዊ ህዝባዊ ፖለቲካዊ መሕብኢ በዓቲ ንከይጥቀመሉ ይጠረር ዝብል እምነት ዝነበሮ ወገን ነይሩ። በቲ ካልእ ወገን ከኣ ቀዳማይ ጸገምና ህግደፍ እምበር ዶብ ስለ ዘይኮነ፡ ይጽናሕ ዝብል፡ ምጥራር ዶብ ውድቀት ህግደፍ ከም ዘቀላጥፍ ዝዘንገዐን ርኢቶ ዝሓዘ ነይሩ።
ናይ ዶብ ኣጀንዳ ክሳብ ሎሚ’ውን ዘይተዓጽወ፡ ምዝዛሙ ብህላወ ድማ ብዕድመ ክልቴን ሃገራት፡ ብውድብ ሕቡራት ሃገራት ኣፍልጦ ዝተዋህቦ ኣካል ዝተግብሮ እምበር፡ ኤርትራ ወይ ኢትዮጵያ በበይነን ዝውስናሉ ኣጀንዳ ኣይኮነን። እቲ ኮሚሽን ዶብ ክልቲኦም መንግስታት ኣብ ምጥራሩ ክተሓባበሩ ክሳብ 2006 ቀጻሊ ጻዕርታት ኣካይዱ እዩ። ጻዕሩ ኣብ ዘይሰመረሉ ከኣ ብ3 ሕዳር 2007 ናብ ክልቲኦም ወገናት ኣብ ዝጸሓፈቶ ደብዳበ ነቲ ኣብ መሬት ኣዕኑድ ክትከለሉ ዝግበኦ ፍሉይ ቦታታት ኣብ ካርታ ኣመልኪቱ ኣረኪብዎም። ሎሚ እውን መስርሕ ምጥራር ዶብ ኣብ መሬት፡ ኣብ መስርሕ ዘሎ እምበር፡ ኣፍካ መሊእካ “ካብዚ መሬት ኤርትራ ካብቲ መሬት ኢትዮጵያ” ኣብ ዝበሃለሉን “ብጽሒተይ ወሲደ ኣለኹ” ኣብ ዝብሃለሉ ደረጃ ኣይኮነን ዘሎ። እዚ ሕጋዊ መስርሕ ክሳብ ዘይተተግበረ፡ ውግእ’ውን ከስዕብ ዝኽእል ሕማም ደሓር ኮይኑ፡ ዘሰክፍ ዘሎ ዛዕባ እዩ። ኣብዚ እዋንዚ ስምምዕ ኣልጀርስን ውዕል ፕሪቶርያን ክተሓዋወሱ ንዕዘቦ ዘለና ከኣ ናይዚ መርኣያ እዩ።
ስለዚ ከምቲ፡ “ብንጉስ ዝተቖርጸት ኢድሲ ዳርጋ ዘላ” ዝበሃል፡ ህዝቢ ኤርትራ ዝብጸሖ መሬት ወሱዱ ዝወሃብ ከኣ ኣረኪቡ፡ ምስ ኢትዮጵያ ዘለካ ንጹር ዶብ ንክትፈልጥ፡ እቲ ምጥራር ክትግበር ናይ ግድን ምዃኑ ተረዳእ። እቲ ዘይምጥራር ብምስምስ ዶብ ንልኡላውነት ኤርትራ ዝህድድ ሃዋህው ከኸትል ዝኽእል ኣብ ልዕሊ ምዃኑ፡ ንህግደፍ እውን መሕብኢ ስለዝኾኖ፡ “ጉዳይ ዶብ ሎሚ’ው ሕማም ደሓር ከይከው፡ ናይ መወዳእታ መልክዑ ይሓዝ” ዝብል ድምጽኻ ከተበርኽ ይግበኣካ።
ርእሰ ዓንቀጽ ሰዲህኤ
ካብ ምጅማር፡ በቲ ዝጀመርካዮ ቀጺልካ ኣብ ውጽኢት ምብጻሕ ከም ዝኸብድ፡ ኣብ ኩሉ መዳያት ብተግባር ዝተረጋገጸ ምዃኑ ብዙሓት ዝሰማምዕሉ እዩ። ምጅማር ኣገዳሲ ተበግሶ ኮይኑ፡ በቲ ዝዓለሞ ውጽኢት እንተዘይተሰንዩ ግና፡ ዘቕስሞ ተመኩሮኳ እንተለዎ፡ ትጽቢት ዝተገብረሉ ባህግታት ስለ ዘየማልእ ፋይዳ የብሉን። በቲ ኣጀማምራኻ፡ ኣብቲ ዝድለ መዓርፎ ንዘይምብጻሕ፡ ምኽንያታቱ ብዙሓት እኳ እንተኾኑ፡ ኣብቲ መስርሕ ንዘጓንፉ ዘይተጸበኻዮም ዕቅፋታት ክትብድህ ዘይምኽኣልን ንገዛእ ርእስኻ ኣካል ፍታሕ ዘይምዃንን ካብቶም ምኽንያታት ከም ዝኾኑ ርዱእ እዩ። ካብዚ ንምድሓን እዩ ድማ “ኣብ ምጅማርካ ቅድሚ ሓደ ስጉምቲ ምስጓም ክልተ ሰለስተ ግዜ ምሕሳብ ኣገዳሲ እዩ” ዝበሃል።
ኣብዚ ሎሚ ነካይዶ ዘለና ቃልሲ ንሓርነት፡ ብዙሓት ጀሚርካ ናይ ዘይምቕጻል ተመኩሮታት ኣለዉና። ኣብ ሓደ ደረጃ ተሰማሚዕካ ከተብቅዕ ምፍታሕ፡ ሰሚርካ ክንስኻ ተመሊስካ ምፍልላይ፡ ተቛጺርካ ምጥላም፡ ከይትዋጋእ ተፈራሪምካ ከተብቅዕ ነቲ ውዕል ኣፍሪስካ ናብ ውግእ ምእታው፡ ንክትከባበር ተመሓሒልካ ከተብቅዕ ተመሊስካ ምጽልላም፡ ናተይ ኢልካ ናይ ዝተቐበልካዮ መትከላትን ፖሊስን ምእዙዝ ዘይምዃን፡ ኩሎም ናይ ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ተመኩሮ ኣብነታት ጌርካ ዝውሰዱ እዮም።
እቲ ዘገርም ድማ እዚ ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ተረእዮ መልክዑ ከይቀየረ ክደጋገም እንዕዘቦ ዘለና ምዃኑ እዩ። ናይዚ ምድግጋሙ መሰረታዊ ምኽንያት፡ ኣይኮነንዶ ካብ ናይ ካለኦት ናይ ርሑቕ ተመኩሮ ምምርማር፡ ካብ ነናይ ገዛእ ርእስና እውን ክንመሃር ዘይጸናሕና ምዃና ዘርኢ እዩ። እቲ ከምዚ ዝኣመሰል ብዝጀመርካዮ ክሳብ ውጽኢት እተመዝግብ ናይ ዘይምቕጻል ተመኩሮ፡ ክሳብ ሎሚ እውን ዘይተፈልየና እዩ። እዚ ንእግረ መንገዱ ቅድሚ ናብ ደጋዊ ተጽዕኖታትን ዕንቅፋታትን ምቑማት በዓልቤታዊ ድኽመትካ ከተወግድ ዘይምብቃዕ ዘገንዝብ እዩ።
ብሰንኪ ጀሚርካ ናይ ዘይምቕጻል ድኽመትና፡ ኣብ መስርሕ ቃልስና፡ መሰረታዊ ብዘይኮነ ፍልልይ ክንደይ ውድባት ከም ዝተፈናጨላ፡ ክንደይ ሓድነታት ከም ዝፈረሰ፡ ክንደይ ጽላላት ከም ዝተኾልፈ፡ ናይ ቀረባ ግዜ ተዘኩሮና ብምዃኑ ኣብ ልቦና ኩልና ስለ ዘሎ ምዝርዛር ዘድልየና ኣይኮነን። ጉጅለ ህግደፍ ከይተረፈ ኩልና ውድባትን ሰልፍታት ኤርትራ፡ ውጽኢት በቲ ዝጀምርካዮ ጸኒዕካ ናይ ዘይምቕጻል ኢና ምባል ምግናን ኣይመስለናን። ብዝጀምርካዮ ዘይምቕጻል ሓይልኻ በታቲኑ ዘዳኽም ስለ ዝኾነ፡ ኣብ ታሪኽ ኩሉ ምዕራፋት ቃልስና፡ ብጸላእትና ክተባባዕን ክምዝመዝን ዝጸንሐ እዩ። ኣብዚ እዋንዚኳ ህግደፍ ሓድነት ሓይልታት ለውጢ ኤርትራ ክሳብ ክንደይ ከም ዘፈርሖን ከምዘይዕወት ንምግባሩ ከይደቀሰ ከምዝሓድርን ምርድኡ ኣገዳሲ እዩ። ናይቲ ኣብዚ እዋንዚ ኣብ ወጻኢ ከይተረፈ ህጻናት መልሚሉ፡ ፍሉያት ናይ ኣዕናዊ ፕሮፖጋንዳ መርበባት ከፊቱን ሰፍ ዘይብል በጀት መዲቡን ዘዕለብጦ ዘሎ ማእከል እዚ ዝተጠቕሰ ስግኣቱ እዩ። እንተኾነ ናትና ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ጸገም እንተዘይተወሲኽዎ ኩሉ ጻዕርታቱ መኻኒ እዩ።
ኣብቲ ኣሉታዊ መስርሕ ብዝጀመርካዮ ዘይምቕጻል፡ ኩሉ ተዋሳኢ ነንናቱ ብጽሒት ዘልዕለሉ እኳ እንተኾነ፡ ማዕረ ተሓታትነት ነይርዎን ኣለዎን ማለት ከምዘይኮነ ድማ ምርዳኡ ኣገዳሲ እዩ። እቲ ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ተመኩሮ ኣብ ቀጻሊ ቃልሲ ዘሕድሮ ስንብራት ኣሕዊኻ ናብ ንቡር ንምምልሱ ክሳብ ክንደይ ዋግኡ ክቡር፡ ዝወስዶ ግዜ ድማ ነዊሕ ምዃኑ ንስሕቶ ኣይኮነን።
ናይ ቀረባ ተመኩሮና እኳ እንተዘከርና፡ ኣብ ክሊ ውድባት ክኽሰት ዝጸንሐ ደቀቕቲ ናይ ምርሕሓቕ ተርእዮታት ገዲፍና፡ ምሕዝነት ፖለቲካዊ ሓይልታት ኤርትራ (ምፖሓኤ) መስሪትና ከነቐጽሎ ኣይበቓዕናን። ኤርትራዊ ዲሞክራሲያዊ ኪዳን (ኤዲኪ) ድኲና ዝጀምርናዮ ናይ ሓባር ጉዕዞ እውን ኣይቀጸለን። ኤርትራዊ ሃገራዊ ባይቶ ንዲሞክራሲያዊ ለውጢ (ኤሃባዲለ) ብዝጀምሮ ምጥርናፍ ከምዘይቀጸለ እውን እንግንዘቦ ዘለና እዩ። እንተኾነ እንተወሓደ ኣብ ምውጋድ ህግደፍ፡ ምዕቃብ ኤርትራዊ ልኡላውነትን፡ ዝኣመሰሉ ውሱናት መሰረታዊ ዝሰማምዑኻ ዛዕባታትን ኣትኪልካ ኣብ ትሕቲ ናይ ሓባር ጽላል ምቅላስ ጓሲኻዮ ዘይሕለፍ ስለ ዝኾነ፡ እቲ መስርሕ ምቅርራብ ሎሚ እውን ቀጻሊ ኣሎ። ኣብ ዝሓለፈ ብዝጀምርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ዕንቅፋት ገጢሙና እዩ እሞ ኣብ መጻኢ እውን ኣይክንዕወት ኢና ማለት ሰለ ዘይኮነ፡ መጻኢ ብሩህ እዩ።
ብሰንክቲ ዝሓለፍናዮ ናይ ምውዳቕን ምትንሳእን ተመኩሮ ተስፋ ከይቆረጽናን ከይሰልከናን ንቕጽል ምህላውና ዘተባብዕ እዩ። ክሳብ ሎሚ ብዝጅመርናዮ ቀጺልና ዘተኣማምን ናይ ሓባር መድረኽ ከነውሕስ ዘይምብቃዕና ድማ ድኹም ጐድንና ዘርእን እንንቀፈሉን እዩ። ኣብዚ ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ተመኩሮና፡ ኣብ ክንዲ ንዝሓለፈ፡ ዘሎን መጻእን ፍጻመታት ኣገናዚብካ ኣርሒቕካ ምምዕዳው፡ ኣብ ህልዊ ኩነታት ጥራይ ምኹዳድን ምትህልላኽን ክሳብ ክንደይ ኣብ ዝሐለፈ ግዜ ከም ዝሃሰየና ምግንዛብ ኣገዳሲ እዩ። ኣብ ክንዲ ነቲ ዝሰፍሐ ዘራኽበና ዓብይ ስእሊ ዝያዳ ነራጉዶ፡ ነቲ ዝፈላልየና ውሑድን ዘይመሰረታውን ዛዕባታት ከነተዓባቢ ህርድግ ምባልና እውን ከምኡ ሃስዩና እዩ።
ሎሚ ምስ ኩሉ’ቲ ዘለና ውህሉል ተመኩሮ፡ ተስፋ ዝህቡ ምልክታትኳ ይረኣዩ እንተለዉ፡ ካብቲ ከሳቕየና ዝጸንሐ፡ ብዝጀመርካዮ ናይ ዘይምቕጻል ዕንይንይ ምሉእ ብምሉእ ኣይሓወናን። ሓቢሩ ብሓደ ልሳን ዘድምጽ፡ ተዛሪቡ ዘስምዕን ወቒዑ ዘድምን ዓቕሚ ዘይምጥራይና ኣብ ዝባና ዘሎ ዕዳ ተሓታትነት እዩ። ጌና “ሎሚ እውን ይከኣል እዩ” ብዝብል ኒሕ ኣብቲ መስርሕ ቃልሲ ንለውጢ ምህላውና ዘተባብዕን ዝነኣድን እዩ። እንተኾነ ብተስፋ ጥራይ ስለ ዘይንበር፡ ብፍላይ ኣብዚ ናይ ቀረባ ኮነ ናይ ርሑቕ ምዕባለታት ዞባና ብቕልጡፍ ምቅይያራት ተሰንዩ፡ ዝያዳ ኣሰካፊ ዝኾነሉ ዘሎ እዋን ኢና ዘለና። ምስዚ ንተደጋጋሚ ናይ “ኣይትረሓሓቑ” ምሕጽንታ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ግምት ኣእቲኻ፡ ካልእ ምርጫ ስለ ዘየብልና፡ ንኹሉ ክኢልናን ክኽፈል ዝግበኦ ዋጋ ከፊልናን ምእንቲ ህዝብን ሃገርን ኣብቲ “ብዝጀመርካዮ ርኡይ ውጽኢት ክሳብ ምምዝጋብ ምቕጻል” ዝብል ስንና ነኺስና ብጽንዓት ንሰጉም ጸዋዒትና እዩ።
ህግደፍ ዝብል ስም ተጠሚቑ ዝተቀልቀለ መሪሕነት ህዝባዊ ግንባርን ህዝቢ ኤርትራን ካብ ነዊሕ ግዜ ጀሚሮም ብኣተሓስሳባ ኣይራኸቡን እዮም። ዘይቃደውሉ ምኽንያት ኤርትራውያን ስለ ዘይኮኑ ኣይኮነን። ብዛዕባ ኤርትራ፡ ዕድላን ብደሆኣን እውን እንንተኾነ ሓደ ዓይነት ወይ ከኣ ዝመሳሰል ጭረሖ ስለ ዘየቃልሑ እውን ኣይኮኑን። ፍልልዮም ካብቲ ኣብ ባይታ ዘሎ ክትሓብኦ እንተደለኻ’ውን ዘይሕባእ ናይ ዓማጽን ተዓማጽን ኣሰላልፋ ዝነቅል እዩ።
ተጸራርነት ህዝቢ ኤርትራን ህግደፍን ዝተፈላለዩ ኣምራት ብምጥቃስ ዝግለጽ እዩ። በቲ ሓደ ወገን ናጽነትን ልኡላውነትን ኣውሒሱ ሓርነት ዝብህግን ምእንታኡ ዝቃለስን፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ ናጽነትን ልኡላውነትን ይኣኽለካ ኢሉ ሓርነት ዝነፍግን ብቐጻሊ ዝዕምጽን፡ በቲ ሓደ ወገን ብኣፍልጦይን ተሳትፎይን ብዝጸደቐ ቅዋም እየ ዝምራሕ ዝብል፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ ብህርፋን ውልቀ ዲክታተር ብዝተቓነየ ኣዋጃትን መግለጽታትን እየ ዝመርሓካ ኢሉ ዝኣስርን ዝሞቅሕን፡ በቲ ሓደ ወገን ዲሞክራሲያዊ መሰለይ ተጠቒመ ቆጽሊ ብዘውደቕኩሎም ኣመሓደርቲ እየ ዝምራሕ፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ ንሕና ብግደታ ብእንምድበልካ ሓላዊ ስልጣና ኢኻ ትምራሕ ዝብል………ወዘተ ኢልካ ፊትንፎት ክሰፍሩ ዝኽእሉ እዮም። ኮታ ኣብ መንጎ “ኣብ ገዛእ ሃገረይ ኩሉ መሰላተይ ይከበረለይ ዝብልን ምእንታኡ ዝቃለስን” ደላይ ሰላም ልምዓትን ዲሞክራሲን፡ “ንሕና ዓቂና ንዝሃብናካ መሰል ጥራይ ኣሜን ኢልካ ተቐበል” ዝብል ትዕቢተኛ ጉጅለን እዮም ኢልካ ምስፋሩ እውን ይከኣል።
ህዝቢ ኤርትራ ብዛዕባ መጻኢ ዕድል ሃገሩ ሓደ ዓይነት ባህጊ ነይርዎን ኣለዎን። ነዚ ባህጉን ትጽቢቱን ብኸመይ የውሕሶ ኣብ ዝብል ግና፡ እቲ ሎሚ ዝጸብብ ዘሎ ፍልልይ ጸኒሕዎ እዩ። ኣብ ኤርትራውያን ነቲ ናይ ህግደፍ ጥልመትን ክሕደትን “መዓስን ብኸመይን ንግጠሞ” ኣብ ዝብል፡ “ህግደፍ ዕድል እተረኺቡ ከዕረ ይኽእል’ዩ፡ ኣብ ክንዲ ንህወኽ ግዜ ንሃቦ፡ ኣብ ባዶ ካዝና እዩ ስልጣን ተረኪቡ፡ ብዘይካ ኤርትራ ተኹሲ ዘይስመዓላ ሃገር የለን፡ ክቡር ዋጋ ከፊልና ከነብቅዕ ሎሚ ኣብ ዋጢጥ እንተኣቲና መፍቶ ጓኖት ክንከውን ኢና፡” ዝበሉ ኣለዉ። “ኣይፋል እዚ ኩሉ ምኽንያታት ኣይሰርሕን እዩ፡ ህግደፍ ግዜን ዕድልን ስኢኑ ዘይኮነ፡ ኮነ ኢሉ እዩ ዝኽሕደና ዘሎ” ዝበሉ እውን ኣለዉ። እዚ ዘርእየና ንኣተሓሕዛ ኣካይዳ ህግደፍ ብዝምልከት ዝቐርቡ ገለን ጉርሒ ገለን ድማ ግርህነት ዝመንቀሊኦም ኣተሓሳሳታት ይንጸባረቑ ነይሮም። ኣብዚ እዋንዚ ድማ ወዮ መፍቶ ጓና ከይንኸውን ብዝብል ምስምስ ክሕባእ ዝድለ ዝነበረ ጨካንን ጠላምን ተግባራት ህግደፍ፡ ከምቲ “ተሓቢአን ይጠንሰኦ እሞ ሰብ ኣኪበን ይሓርሰኦ” ዝበሃል፡ ካባና ሓሊፉ ናይ ዓለም መድረኻት ኣጀንዳ ካብ ዝኸውን ነዊሕ ግዜ ኮይኑ።
ህግደፍ ከምቲ እቶም ውሑዳት ግና ድማ ትኩራትን ውዱባትን ኣቐዲሞም ዝመዘንዎ፡ እቲ ክሳብ ሎሚ ዝኸዶ ዘሎ ግጉይ መንገዲ ኮነ ኢሉ ሓሲብሉ ስለ ዝመረጾ ኣብቲ ግጉይ ምርጭኡ መልክዕን ሕብርን እናቐያየረ ምኹዳድ እንተዘይኮይኑ፡ ሕቶ ህዝቢ ንምምላስ ዝህቦ ቀልቢ የብሉን። እቲ ንመናዊሒ ዕድመ ስልጣኑ ዝመረጾ ድማ ህዝቢ ኤርትራ መሰረታዊ ዘቤታዊ ሕቶኡ ጓስዩ፡ ተሻቒሉ ናብ ካልእ ዘድህበሉ ኩነት ምምሃዝ እዩ። ካብ ቅድም በብታራ ምስ ጐረባብቲ ሃገራት ኣብ ምትኹታኽ ናይ ምእታዉ ምኽንያት ከኣ፡ ሓርበኛን ሓያልን መሲልካ ኣብ ህዝቢ ኤርትራ ቦታ ንምርካብ ነይሩ። ደሓር ባዕሉ ብዘርኣዮ ጸፋዕፋዕ ደኣ ተቓሊዑ እምበር ሓሳቡ ኣብ ዝተወሰነ ግዜ ብዝተወሰኑ ሰባት ገዛኢ ረኺቡ ነይሩ እዩ። ነቲ ምህዞኡ ንምጽብባቕን ሓሳቡ ዝገዝእ ንምብዛሕን ከኣ ነቲ ተግባሩ ምስ ልኡላውነት ኤርትራን ህላወ ህዝባን ከዛምዶ ክጽዕት ጸኒሑ። ስለዚ መልከዓቶም እዮም ዝቀያየሩ እምበር፡ ብትሕዝቶ ደረጃ እቶም ክሳብ ሎሚ ዝጥቀመሎም ዘሎ መጻወቲ ካርታታት ተሓይኾም ዝተደርበዮ እዮም። ህግደፍ ሎሚ እውን ካብዚ ዕንክሊል ስለ ዘይወጸ ኢና ከኣ ቅድም ይለዓሉ ናብ ዝነበሩ ጉዳያት ክንምለስ እንግደድ።
ኣብ ዝተፈላለዩ ሰክተራት ዘይትግበር መብጸዓታት ምእታው ከኣ፡ ካልእ ናይ ህግደፍ መመላኽዕን መዕደጊ ግዜን እዩ። ነቲ ናይ ህዝቢ ሻቕሎት ከም ዝቕበሎ መሲሉ ብምቕራብ ድማ ኤርትራ ኣትያቶ ንዘላ ድሕረትን ድኽነትን “ባጽዕ ሉል ቀይሕ ባሕሪ ትበሃል ነይራ ሎሚ ኣበይ ኣላ? ኣብ ኤርትራ ዝነበረ ፋብሪካታት ሎሚ ኣሰሩ’ውን የለን” እናበለ ንብዓት ሓርገጽ ይነብዕ። ነቲ ህዝቢ ናብ ዘይጭበጥ ዓለም ንምውሳዱ ድማ ሓንሳብ ጉዳይ ብቑጠባ ነብስኻ ምኽኣል የምጽእ። ጥሙር ሕርሻዶ ናጻ ፋይናንሳዊ ማእከል ዝበሃሉ ኣምራት የቐልቅል እሞ “ባዕላ መምጽኢት ደርፊ ባዕላ መጥፍኢት ደርፊ” ከም ዝበሃል ከኣ የህጥሞም። እዚ ነቲ “ንኤርትራ ከም ሲንጋፖር ክንገራ ኢና” ዝብሎ ዝነበረ ወሲኽካ እዩ። ኤርትራ ብኸምዚ ዝረአ ዘሎ መንእሰያ ተበቲኑ ብህግደፍ ንድሕሪት እንተዘይትምለስ፡ ከምቲ ህግደፍ ካብ ክሳድ ንላዕሊ ዝተመባጽዖም ናይ ምዃን ዓቕሚ ሕጂውን ኣለዋ። እቶም ኤርትራ ኣብዚ በጺሓቶ ዘላ ድኽነትን ድሕረትን ዝወደቐት፡ ነብሳ ክኢላ ከም ሃገር እትዓብየሉ ሰብኣውን ተፈጥሮኣውን ጸጋታታት ስለ ዘየብላ ገይሮም ዝርድእዎ ድማ፡ ኣዝዮም ግጉያት እዮም።
ኣብዚ እዋንዚ ንሰምዖ ዘለና፡ ኢሳያስ ምስ መራሕቲ ሃብታማት ሃገራት ተመሓዝዩ፡ ምስ ናይ ወጻኢ ኣውፈርቲ ስምመዓት ከቲሙ፡ ዓበይቲ ጀነረተራት ዝጸዓና መካይን ኣብ ጐደናታት ኣስመራ ተራእየን ዝብሉ ወረታት፡ ኩሎም ሕብሮምን መልከዖምን ዝቐየሩ ናይ ቀደም መደንዘዝቲ እምበር ሓደስቲ ኣይኮኑን። እንተ ህግደፍ ኣብዚ እዋንዚ እውን ቀልቡን ሃሙን ኣብ ምምላስ ህዝባዊ ዘቤታዊ ሕቶታት ዘይኮነ፡ ኣብ ምስዋርን ምጉህሃር እዚ ብደረጃ ኣህጉር ኮነ ዞባ ኣብ ከባቢና ዝላባዕ ዘሎ ጐንጽታት እዩ ዘውደኽድኽ ዘሎ።
ስለዚ ከምቲ ወኻርያሲ “ንወዲ ሰብ ምእማን ቀቢርካ እዩ” በለት እናተባህለ ዝዝንቶ፡ ንህግደፍ ከኣ ስዒርካዮ እምበር ኣሚንካ ተጸቢኻዮ ለውጢ ከምዘየምጽእ ኣሚና፡ ኣብ ቃልሲ ከነትክል ይግበኣና።
ርእሰ-ዓቀጽ ሰዲህኤ
ኤርትራ እትርከቦ ከባቢ ህድኣትን ምርግጋእን ካብ ዝሓርሞ ነዊሕ ግዜ ኮይኑ እዩ። እቲ ዘይህድኣት ብውግእን ህልቂትን ዝተሰነየ እዩ። ንሱ ዘኽተሎ ስደትን ምምዝባልን ከኣ፡ ከም ዞባ መለለይና ኮይኑ ጸኒሑን ኣሎን። እቲ ኣብ ከባቢና ዝርአ ውግኣት፡ በቲ ሓደ ወገን ንምጭቋንን ምውራርን ዝተኻየደ ኮይኑ፡ ብኣንጻሩ ድማ ምእንቲ ናጽነትን ሓርነትን ክካየድ ዝጸሐ መኸተ እዩ። ኤርትራ ቅድም ኣብ መንጎ ገዛእትን በሃግቲ ናጽነትን ሎሚ ድማ ኣብ መንጎ በሃግቲ ሓርነትን ጸረ ሓርነትን ውግእ ዝካየደላ ናይ ከባቢና ሃገራት ናይ ጽንዓት ኣብነት ኮይና እትጥቀስ እያ።
ናይ ከባቢና ዘይምርግጋእ ጋና ከም ሕሉፍ ታሪኽ ተመዝጊቡ ፋይሉ ዝተዓጽወ ዘይኮነ፡ ንዓለም’ውን ዘየቕስን ህያው ክስተት እዩ። ከየርሓቕና ህልዊ ኩነታት ኢትዮጵያ ብፍላይ ክልል ትግራይ፡ ሶማሊያ፡ ሱዳንን ደቡብ ሱዳንን እኳ እንተ ዳህሲስና ነዚ ዘይህዱእ ኩነታት እዩ ዘርእየና። እዚ ናይ ጐረባብትና ሃገራት ኣሰካፊ ደበና ናብ ኤርትራ’ውን ከይዘንብ ኣስጋእነቱ ዘይራሓቐ ምዃኑ ምስትውዓል የድሊ። ህዝቢ ኤርትራ ቅድም ምእንቲ ናጻነት ኣንጻር ናይ ርሑቕን ቀረባን ወረርትን ገዛእትን ፊት ንፊት ተዋጊኡ ተዓዊቱ። ብሰንክቲ ውግኣት ከኣ ኣብ ርእሲቲ ናይ ዓውዲ ውግእ ኩቡር መስዋእቲ፡ ብስደትን ምምዝባልን ዝግለጽ ማሕበረ-ቁጠባዊ ዋጋ ከፊሉን ይኸፍል ኣሎን። ናይ ሎሚ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣብ ሕድሕድ ደቂ ሓደ ዜጋ ዝካየደ፡ መሰረታዊ ናይ ኣተሓሳስባ ፍልልይ ዘንቀሎ ስለ ዝኾነ፡ ዝያዳ ንቕሓትን ምስትውዓልን ዘድልዮ ረቂቕን ዝተሓላለኸን እዩ።
ህዝቢ ኣብ ኩሉቲ ምዕራፋትን ኣገባባትን ቃልሲ መሪሕ ተዋሳኢ እዩ። ብዘይካ ናቱ ተሳትፎ ዝዕወት ከምዘየለ ብምርዳእ ከኣ ቅድም ገዛእቲ ሎሚ ድማ ጨቆንቲ ኣንጻር መሰረታዊ ናጽነቱን መሰሉን ክንሶም፡ ዝሓልይሉን ምእንታኡ ዋጋ ዝኸፍሉን መሲሎም፡ ብስሙ ክምሕሉን ክጥሕሉን ጸኒሖም። ሎሚ እውን ህግደፍ ነዚ ቅዲ ምትላል ኣመላኹዑ ዘይትግበር መብጸዓታት እናኣተወን ክቕጽሎ ንሰምዖን ንርእዮን ዘለና እዩ። ኣብ ተመኩሮ ቃልስና፡ ከም እነስተውዕሎ፡ ኩሉ ብህዝቢ ዝምሕል ሓቀኛ ወገን ህዝቢ ከምዘይኮነ ብግብሪ ተራእዩ እዩ። ሓይልታት መግዛእቲ ብስም ህዝቢ ኤርትራ እንዳመሓሉ ብግብሪ ግና ፖሊሲ መሬቱ እምበር ህዝቢ ኣየድልየናን ንምትግባር፡ “ዓሳ ንምጥፍእ ቀላይ ምንጻፍ” ብዝብል ፈሊጥ ይምርሑ ከም ዝነበሩ ናይ ቀረባ ግዜ ተዘክሮ እዩ። ናይ ሎሚ ህግደፍ እውን ኩሉ ተግባሩ ጸረ ህዝቢ ክነሱ፡ ወገን ህዝቢ ንክመስል ወትሩ “ዓወት ንሓፋሽ” ይጭርሕ። ብግብሪ ግና ህዝብና ከምቲ ብሂጉ ዋጋ ዝኸፈለሉ ከምዘይተዓወተ ይርደኦ እዩ። ብስም’ቲ ዘይተዓወተ ህዝቢ “ዓወት ንሓፋሽ” ምጭራሕ ከኣ ካብ ዘይሓፍር ኣምሰሉነት ምዃን ሓሊፉ ካልእ ክኸውን ከምዘይክእል ርትዓውን ሚዛናውን ኤርትራዊ ተገንዚብዎ ዘሎ ሓቂ እዩ። ህዝቢ ኤርትራ እምበኣር፡ ብሸርሒ ህግደፍ ከምዘይድህለል ንምርግጋጽ፡ “ኣንጻር ምዕዋተይ እንዳሰራሕኩምስ መድመቒ ጭረሖኹም ኣይትግበሩኒ” ዝብል ማዕበላዊ ድምጺ ክስምዕ ትጽቢት ይግበረሉ።
ጉጅለ ህግደፍ ብዝኾነ መዕቀኒ ክምዘን እንከሎ፡ ጸረ ትጽቢትን ባህግን ህዝቢ ኤርትራ እዩ። ስለምንታይ ኣብ ከምዚ መደምደምታ ንበጽሕ ኣለና ዓለም ዝፈለጦን ጸሓይ ዝወቕዖን ስለ ዝኾነ፡ ምምርማር ዘድልዮ ኣይኮነን። ምኽንያቱ፡ ህግደፍ ብዘይካ ከምስል “ኩለንተናይ ንዓኻ” ዝብል መዝሙር፡ ከም ካለኦት ዲክታተራት’ኳ ሳሕቲ ኣብ ትሕተ- ቅርጻን ገለ መሰረታዊ ኣገልግሎትን “ከምዚኣ ዝኣመሰለት ናብ ህዝቢ ዝወገነት እትበሃል ኣውንታ” የብሉን። ምስቶም ዕርቃን ህዝቢ ኣልቢሶም፡ ከብዱ መሊኦምን መባእታዊ ጥዕናውን ትምህርታውን ኣገልግሎት ሂቦምን፡ ካልእ ዲሞክራስያውን ሰብኣውን መሰላት ዝነፍጉ ደቂ ማሕበሩ ዲክታተራት እተወዳድሮ’ውን ኣይኮነን። ብኣንጻሩ ህዝቢ ክሳቐ እንከሎ ዝተዓወተ ዝመስሎ እኩይ እዩ። ናብዚ ዝብጸሖ ከኣ ኣዕሚቑ ዝሰረጸ ንዕቀቱን ጽልኡን ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ እዩ።
መለለይ ጸረ ህዝብነት ህግደፍ ብዙሕ መልከዓት ዝሓዘ ኮይኑ፡ በብግዜኡ ህይወት ዝበልዕ፡ ንብረት ዘዕኑን ስም ሃገር ዝድውንን ውግኣት ምኽፋት እቲ ጐሊሑ ዝረአ ተግባሩ እዩ። እዚ ተግባሩ ንኤርትራዊ ጥራይ ዘይኮነ፡ ጐረባብትና ህዝብታት እውን ዘማስንን ዘማርርን ዘሎ እዩ። እቲ ዝያዳ ዝመረረ ዝገብሮ ከኣ ኣብቲ ሓሓሊፉ ዝኣጉዶ ሓዊ እቲ ከም ዕንጸይቲ ዝነድድን ዝስደድን መንእሰይ ኤርትራ’ምበር መራሕቲ ህግደፍን ኣዳኸርቶምን ዘይምዃኖም እዩ። ስለዚ ህግደፍ ብንብረትን መሰልን ህዝቢ ጥራይ ዘይኮነ፡ ብህይወት መንእሰይ እውን ዝነግድ ተጣላዒ እዩ። “ንኽፉእ መልክዕ ብስም የጸባብቕዎ” ከም ዝበሃል፡ ህግደፍ ነቲ ሓሓሊፉ ዝኣጉዶ ውግኣት ንሓንሳብ “ምእንቲ ልኡላውነትና” ንሓንሰብ ድማ “ምእንቲ ህላወናና ከም ህዝቢ” እናበለ እዩ ዘጸባብቖ። ከምቲ “ቀዳማይ ስሕታን ካለኣይ ድማ ዕብዳን” ዝበሃል፡ ህዝቢ ኤርትራ ብተደጋጋሚ ብህግደፍ ስለ ዝተዳህለለ፡ ደፊሮም “ንወጽዓ ህግደፍ ሓንጐፋይ ኢሉ ዝተቐበለ” ኢሎም ዝገልጽዎ ወገናት ኣለዉ። ብግብሪ ንልኡላውነትን ንህልውናን ኤርትራ ኣብ ሓደጋ ከየውድቖ ዘስግእ ህግደፍ ባዕሉ ምዃኑ ብተደጋጋሚ ከም ዝነገረና ምዝካር ይግባእ።
ህግደፍ ነዚ ኣብ ውግእን ወረ ውግእን ናይ ምንባር ዝንቡዕ ፖሊሲኡ ኮነ ኢሉ ስለ ዝረዓሞ፡ ክሳብ ዘይተሳዕረ ደንጊጹ ዘቋርጾ ኣይኮነን። ኣብዚ ቀረባ መዓልታት’ኳ፡ “ሱዳናውያን መንእሰያት ኣብ ምዕራብ ኤርትራ ወተሃደራዊ ታዕሊም ይወስዱ ኣለዉ፡ መካናይዝድ ሓይሊ ኤርትራ ኣብ ውግእ ሱዳን ይሳተፍ ኣሎ”፡ ዝብሉ ምጽራይን ምክትታልን ዘድልዮም ወረታት ይስምዑ ኣለዉ። በቲ ሓደ ወገን ብመንጽርቲ ከመጾ ዝጸሐ ውዲታዊ ተመኩሮ፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ ብመሰረት እቲ ኣብ ክንዲ ናብ ውሽጥኻ ምቁማት ናብ ደገ ናይ ምምዕዳው ልማዱ፡ ምስዚ ናይ ሱዳን ብዝተተሓሓዘ ዝውረ ዘሎ “ህግደፍ ውዒልዎ ይኸውን” ዝብል ተረደኦ ናይ ብዙሓት ተዕዘብቲ ከም ዝኸውን ርዱእ እዩ። ስለዚ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ክንዲ ህግደፍ ብዘስምዖ “ሎሚ እውን ጸላእቲ መጹና” ዝቓንኡ ጸዋዒት፡ ዝድህለል ኣመዛዚኑ ከስተብህል ዝግበኦ።
“መለበምን ኣይግበርካ፡ መለበምን ኣይኽላእካ” ከም ዝበሃል፡ ህዝቢ ኤርትራ ንዘይምድህላል መለበሚ ክደሊ ርሑቕ ዘኽይድ የብሉን። ዝሓለፎ ተመኩሮ፡ ኣይኮነንዶ ንዓኡ ንኻለኦት’ውን ሃብታም መለበሚ እዩ። ስለዚ ኣብዚ ቅልጡፍ ምቅይያራት ዝረኣየሉ ዘሎ ግዜ፡ “ደጊም ምድህላል ይኣክል “ ኢሉ፡ ካብ ተመኩሮኡ ክመሃርን ካብ ስግኣት ዘውጸኦ መሰረታዊ መፍትሒ ክረክብን ይግበኦ።
ኣብዚ ቀረባ መዓልታት፡ እቲ ኣብ ኤርትራ ንቡር ዘይፈልጥ ዲክታተር ኢሳያስ ኣፈወርቂ፡ ኣብ ከተማ ሞስኮ ኣብ ሓደ ናይ ምርኢት ኣደራሽ፡ “ብፈጥርቲ ራዕዲ ዝተፈጸመ” ብዝተባህለ መጥቃዕቲ ብዝሞቱ ከባቢ 137 ሰባት ምኽንያት ብምግባር፡ ናይ ሓዘን መልእኽቲ ኣመሓላሊፉ። እቲ መልእኽቱ “ብስም ህዝብን መንግስትን ኤርትራን ብስመይን፡ ናብ ፕረሲደንት ፑቲን፡ ቤተሰብ እቶም ግዳያትን ህዝቢ ሩሲያን ልባዊ ሓዘነይ እገልጽ። ኣብ ሓጺር ግዜ ክጸናንዑ ከኣ ሰናይ ትምኒተይ እዩ።” ዝብል ጭብጢ ይርከቦ።
ከምዚ ዝኣመሰለ መልእኽቲ፡ ንቡርን ወግዕን ብዝፈልጥ መንግስትን መራሕን ክመሓላለፍ ልሙድ እዩ። ካብ ኢሳያስ ክስማዕ እንከሎ ግና፡ “ስለምንታይ ደኣ ንህዝቢ ኤርትራን ንቤተሰብ ናይቶም በብግዜኡ ግዳያት ዝኾኑ ኤርትራውያን ከምዚ ዝኣመሰለ ርህራሀን ሓልዮትን ዘየርኢ?” ዝብል ሕቶ የልዕል። ካብዚ ነቒልካ ናብቲ ኣብ እዋኑ ዓለም ብዓለማ ዘሰንበደን ድምጺ ኢሳያስ ኣፈወርቂ ዘይተሰመዓሉን ህልቂት ደሴት ላምፓዱዛ ብሕልና ይወስደካ።
ብ3 ጥቅምቲ 2013 ባሕሪ መዲትራንያን ኣቋሪጾም ናብ ኤውሮጳ ክሰግሩ እንከለዉ ብዘጋጠሞም ከቢድ ሓደጋ ኣስታት 368 ነፍሰ-ጾራትን ህጻናትን ዝርከብዎም ኤርትራውያን ከም ዝሃለቑን በሰላኡ ክሳብ ሎሚ ካብ ሕልና ብዙሓት ኤርትራውያን ጥራይ ዘይኮነ ካብ ወጻእተኛታት’ውን ዘይወጸን ኣስካሕካሒ ተረኽቦ እዩ። ህግደፍ ነቲ ተረኽቦ ብናይ ዜና ልሳናቱ ከም ተራ ዕለታዊ ትርትርኽቦ ካብ ምቅልሑ ሓሊፉ፡ ብዝኾነ መለክዒ ብኸምዚ ሎሚ ብሩሲያውያን ከም ዝሓዘነ መሲሉ ዝዋጥየሉ ዘሎ ኣገኣብ’ኳ ድምጺ ኢሳያስ ኣፈወርቂ ኣይተሰምዐን። እዚ ሓደ ገጽ ናይቲ ኢሳያስ በብግዜኡ ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን ዘርእዮ ንዕቀትን ጭካነን እዩ። እዛ መልእኽቲ ናብ ሩሲያ ከኣ ከም መቐጸልታ ናይቲ ኢሳያስ ፑቲን ንምሕጓስን ርፍራፍ ንምርካብን ኣንጻር ዩክረይን ዝተሰለፈላን ወራር ዘተባበዓላን እምበር ጉዳይ እቶም ግዳያት ዝኾኑ ሩስያውያ ዓጢጥዎ ዝለኣኻ ከም ዘይኮነት ርዱእ እዩ።
ነቶም ኤርትራውያን ግዳያት ላምፓዱዛ ሓዘኑ ዘይምግላጹ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣስከሬኖም ኣብ ዓዶም ሓመድ ኣዳም ክለብስ ኣይፈቐደን። ንዝኽሮም ባንዴራ ኤርትራ ለጠቕ ኢላ ከም እተንበልብል ኣይገበረን። መዓልቲ ሓዘን ንምእዋጅን፡ እታ ዝሃለቑላ ዕለት ቀዋሚት መዘከርታኦም ክትከውን ኣይሓሰበሉን። ብመንጽርዚ እዚ ዓለም ብዘሰንበደ ህልቂት ኤርትራውያን ልቡ ዘይራህረሀ ሕሉፍ ዲክታተር ብጉዳይ ሩስያውያን ንብዓት ሓርገጽ ክነብዕ እንከሎ “ኣዲኣ ገዲፋስ ሓትነኣ ትናፍቕ” ካብ ምባሉ ሓሊፉ ዝኣምኖ የለን።
“ኮሚተ 3 ጥቅምቲ” ብዝብል ዝተሰምየ፡ ምጥርናፍ ብዙሓት ሲቪላዊ ማሕበራትን ነጠፍቲ ሰብኣውነትን እዛ ኤርትራውያን ዝሃለቑላ ዕለት ናይ ኢጣልያ ሕጊ ብዘፍቅዶ መሰረት ቀዋሚት ዝዝከሩላ ክትከውን ተንቀሳቒሱ ምንባሩ ክትዝክር እንከለኻ ከኣ፡ ንጭካነ ኢሳያስ ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን ዝያዳ ዘርኢ እዩ። ተረኽቦ ላምፓዱዛ ከም ኣብነት ንጠቅስ ኣለና እምበር፡ ተግባራት እቲ ዲክታተር ኩለ-እንተናኡ ኣንጻር ህዝብን ሰብኣውነትን ምዃኑ ንምርግጋጽ ብዙሕ ዝርዝር ምቕራብ ዘጸግም ኣይኮነን። ነዚ ኩሉ ኣብ ግምት ኣእቲኻ ክምዘን እንከሎ ድማ፡ እዚ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ ክሳብ ክንድዚ ዝጨከነ ጠላም ዲክታተርን ጉጅለኡን ሓላይ ካለኦት ህዝብታት ክኸውን ማለት ዘበት እዩ። ነዚ ጉሒላ ባህሪ ኢሳያስ መራሕቲ ሩሲያ ኮኑ ካለኦት ክሽሕጦም ዝፍትን ወገናት ክጥቀምሉ እተዘይደልዮም ይስሕትዎ እዮም ዝብል እምነት የብልናን።
እዚ ናይ ኢሳያስ “ኣይፈልጡንን እዮም” ኢልካ፡ ዘይኮንካዮ መሲልካ ናይ ምቕራብ ኣምስሉነት፡ በዚ ዝተጠቕሰ በለጽ ጥራይ ዝግለጽ ኣይኮነን። ድሕሪ ናይ 2018 ዝምድና ኤርትራን ኢትዮጵያን፡ ኣብ ዝተፈላለዩ መድረኻት ኣዲስ ኣበባን ካለኦት ከተማታትን፡ ኣፍልቡ እንዳወቐዐን ርእሱ እንዳነቕነቐን ብስምዒት ከም ዝሰኸረ ተረዲእዎ ከብቅዕ፡ “ብስምዒት ኣይኮንኩን ዝዛረብ ዘለኹ” እናበለ፡ ፈታውን ሓላይን ህዝብን መንግስትን ኢትዮጵያ መሲሉ ክቕርቡ። ዝተፈላለዩ ህያባት ተቐቢሉ፡ ዋልታን ኲናትን ጨቢጡን ካባ ካባ ለቢሱን። እዚ ኩሉ ክኸውን እንከሎ፡ “ወዮ ንህዝቢ ኤርትራ ዘይኮነ ኢሳያስስ ደኣ ከመይ ኢሉ እዩ ንህዝቢ ኢትዮጵያ ክርህርህ?” ዝብል ሕቶ ዘልዓሉ መስተውዓልቲ ውሑዳት ኣይነበሩን። ብድሕሪቲ ወደኽደኽ ዝሓበኦ ተንኮል ከም ዝህሉ ዝጠርጠሩ ኣካላት ድማ፡ ምስቲ መናውን ተገላባጥን ባህርያቱ ዝመንጨተ ምስ መንጨተ ንዶ/ር ኣብይን መንግስቱን ሕቘኡ ከም ዝህቦም ርግጸኛታት ነይሮም። እዚ ሎሚ ብልኡኻቱ ኣቢሉ ኣንጻር ኣብይ ኣሕመድን ካለኦት መራሕቲ ኢትዮጵያን ዝነዝሖ ዘሎ ፖለቲካዊ ኣሽሙር ከኣ ነዚ ዘረጋግጽ እዩ።
ኢሳያስ ኣድብዩ ግዜ ክጽበ ጸኒሑ፡ ምእንቲ ዝኸሓነ ቂሙን ሱር ዝሰደደ ጽልኡን እንተዘይኮይኑ፡ ንኤርትራን ህዝባን ብዘይካ ዕንወት ረብሓ ናብ ዘይነበሮ ውግእ ትግራይ መኣትውቲ ንክኾንዎ ንኢትዮጵያውያን ይስሕሎምን የቀባጥረሎምን ከም ዝነበረ ምርድኡ ዘጸግም ኣይነበረን። ማለት ከምቲ “ክልተ ጐረሓትሲ ሓሙኹሽቲ ስቆም” ዝበሃል፡ ኢትዮጵያውያ እውን ኣብ ውሽጣዊ ጉዳዮም ኣእትዮም፡ መኻይዲ ንክኾኖም የቀባጥርሉ ነይሮምኑ። ብግብሪ ከኣ በብሕሳቦም ሓቢሮም ናብቲ ናይ ህልቂትን ጥፍኣትን ውግእ ተጠቢሶም። እነሆ ከኣ ከምቲ “ኣእትወኒ እምበር ውጸለይሲ የዳዲ” ዝበሃል፡ ኢሳያስ ኣብ ጉዳይ ኢትዮጵያ እውን ሕማም ርእሲ ኮይኑ ይሕምሶም ኣሎ።
ሎሚ ኢትዮጵያውያን ናይ ድሕሪ ውግእ ናይ መኽሰብን ክሳራን ሕሳባት ንምስራሕ ኣብ ዙርያ ውዕል ፕሪቶርያ ይሰሓሓቡ ኣለዉ። ህዝቢ ኤርትራ ግና ብዘይካ ህይወት ደቁ ምህላቕን ንብረቱ ምብራስን ካብቲ ውግእ ክሳራ እምበር መኽሰብ ከምዘይረኸበ ኣረጋጊጹ። እቲ ህዝቢ ትግራይ ዝረኸቦ ንቡር ተሓሪምዎ ከኣ፡ መርድእ ደቁ ክሰምዕ ከብዱ ሓቚፉ ይጽበ ኣሎ። ኢሳያስ ግና ካብቲ ውግእ ክሓፍሶ ዝተጽበዮ ምሉእ ብምሉእ’ኳ እንተዘየረጋገጾ፡ ገለን ብምርዳእ ገለን ድማ ብምድንጋር ኣጽዋር ራስዩ እዩ። ተወሳኺ ሚልዮናት ዶላር ክከሓስ የንባሁቕ ከምዘሎ ድማ ብማዕከናት ዜና ይንገር ኣሎ።
እቲ ኣዝዩ ዘገርም፡ ብስምዒትን ትዕቢትን ኣትይዎ ብዘይካ ነገራዊ ቀንጠመንጢ ምቕራም ብኽሳራ ንዝወጾ ውግእ፡ “ብፍርዲ ዝተዋህበና መሬት ከነምልስ ኢና ኣቲና፡ ሕጂ’ውን ኣብ መሬትና ኢና ዘለና” ዝብል መልክዕ ኣትሒዙ ምስምስ ክፈጥር ናብ ዕዳጋ ወሪዱ፡ ዋላ ይውሓዱ ሓሳቡ ዝዕድጉ ምርካቡ እዩ። ኣብዚ ኩነታት ብህዝቢ ኤርትራ “መሬትና ደኣ ካብ መጀምርታኡ’ውን ንስኻ ኢኻ ኣሕሊፍካ ሂብካዮም፡ ዳሓር ከኣ ኢትዮጵያ ድሉዋት ኢና እናበሉ፡ ዘይንስኻ ኢኻ ምጥራር ኣቢኻ እምበር፡ መሬትና ደኣ ብቀያድን ናይ መወዳእታን ብይን ኮሚሽን ዶብ እንድዩ ተዋሂቡና” ዝብል ስሙርን ደራኽን ድምጺ ዘይምስምዑ ዘሕፍርን ኣብ ትዕዝብቲ ዘውድቖ እዩ።
በዚ ኮነ በቲ፡ ኢሳይስ ናይ ሓዘን ናይ ሓጐስ መልእኽቲ እንተለኣኸ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ ጨኪኑ ከብቅዕ ኣብ ልዕሊ ካለኦት ዝርህርህ ሕልና ክህልዎ ኣይክእልን እዩ። ምእንቲዚ እዩ ከኣ “ኣዲኣ ገዲፋስ ሓትነኣ ትናፍቕ” ክበሃል ዝግበኦ።
ኣብ ኤርትራ ዝካየድ ዘሎ ቃልሲ፡ ናይ ኩልና ናይቶም ሰላምን ራህዋን እንብህግ እዩ። ምኽንያቱ እቲ ኣብ ኤርትራ ካብ ነዊሕ ግዜ ጀሚሩ ኣስፋሕፊሑ ዘሎ ከቢድ ወጽዓ ኣብ ልዕሊ ኩልና ተጻዒኑ ዘሎ ጾር ስለ ዝኾነ። እቲ ነዚ ደበና ወጽዓን በደልን ክቕንጥጥ ዝኽእል ዓቕሚ ድማ ኣብ ኢድ ኩልና ውጹዓት ኤርትራውያን ዘሎ እዩ። እዚ ናይ ለውጢ ዓቕሚ ኣንጻር ወጽዓ ህግደፍ ንከድምዕ ከኣ ክወሃሃድን ክናበብን ክኽእል ናይ ግድን እዩ።
እቶም “ኩልና” ንብል ኤርትራውያ፡ ደቂ ኣንስትዮን ደቂ ተባዕትዮን፡ ኣስላምን ክርስትያንን፡ ኣብ ዓዲ ዘለዉን ኣብ ወጻኢ ዝነብሩን፡ መንእሰያትን ዓበይትን፡ ገዳይምን ሓደስትን……….ወዘተ ኤርትራውያን ኢልና እንገልጾም። እዞም ዝተጠቕሱ ኣካላት ሕብረትሰብ ኤርትራ ተቓሊሶም ንክዕወቱ ክውደቡ ከም ዝግበኦም ርዱእ እዩ። እዚ ውዳበታቶም ንናይ ሓባር ዓወት ብሓባር ተቓሊሱ ንክዕወት ከኣ ኣብቲ ዘራኽቦ ሕድሕድ ተናቢቡ ዓቕሚ ክድልብ ይግበኦ። ኣብዚ መስርሕ ግደ ናይቲ በብግዜኡ ዝግንፍል ህዝባዊ ማዕበል ዕዙዝ ምዃኡ ኣይዝንጋዕን ።
ሕድሕድ ምንባብ ነብሱ ዝኸኣለ ሰፊሕን ዝተፈላለዩ መልከዓት ዝሕዝን መቀራረቢ ኣምር እዩ። ብግብሪ ንምንጽብራቑ ዝኣክል ከኣ ኣብ ሕድሕድ እቶም ክናበቡ ዝግበኦም ኣካላት፡ ኣፍልጦ ብምውህሃብ፡ ብምክብባር፡ ብምድምማጽን ብመንገዲ እሂን ምሂን ተመኩሮ ብምልውዋጥን ብሓባር ተቓሊስካ ንምዕዋት ወሰንቲ ስጉምትታት እዮም። እዚ ምቅርራብ ሓላፍነታውን ናይ ሕድሕድ ጉድለት ኣብ ምምልላእን ምትሕልላይን ዘትከለን ክኸውን ይግበኦ። እቲ መናብብትኻ ኣብ ኩሉ መዳያት ክንድቲ ትደልዮ ምሉእ ዘይክኸውን ይኽእል። ኣብዚ እዩ ድማ እቲ ሓላፍነታዊ ምምልላእ ዓብይ ብጽሒት ዝህልዎ። ኣብዚ መስርሕ እንካን ሃባን ብቑዕ ተዋሳኢ ንምዃን፡ ከምቲ እንተዘይሂብካ ዘይትቕበል ወይ እንተዘይ ሰሚዕካ ዘይትስማዕ፡ ናይ ኣተሓሳስባ ምክብባርን ምጽውዋርን ወሳኒ ብጽሒት ኣለዎ።
ኣብዚ ኤርትራውያን ነካይዶ ዘለና ቃልሲ ንሓርነት፡ ዝምድና ናይቶም ነባራት ተቓለስትን መንእሰያት ተረከብቲ ሕድርን ክህሉ ዝግበኦ ምንባብ ኣድላይነቱ ዝያዳ ጐሊሁ ዝርአ ዘሎ እዩ። እዞም ክልተ ኣካላት ማዕረ ተደላለይቲ እምበር፡ እቲ ሓደ ተለማኒ እቲ ካልእ ድማ ለማኒ ዝኾንሉ ኣይኮነን። እቲ ገዲም በዓል ሃብታም ተመኩሮ፡ ነቲ ክሳብ ሎሚ ዋጋ ዝኸፈለሉ ቃልሱ ተረኪቡ ዘቐጽለሉ ተቐባሊ ሕድሪ የድልዮ። ንሱ ድማ እቲ ኣብ መስርሕ ቃልሲ ዝዋሳእ ዘሎ በዓል ንኡስ ዕድመን ውዑይ ደምን መንእሰይ ኤርትራ እዩ። ስለዚ ምስ ኩሉቲ ከም መንእሰይ ከርእዮ ዝኽእል ቁጠዐን ሕጽረታትን “ተካኢየይ ኢኻ እሞ ተረከበኒ” ኢሉ ክሕብሕቦን ግቡእ ክብሪ ክህቦን ይግበኦ። ንሎሚ ምስ ጽባሕ ኣራኺብካ ናይ ምቕጻል ሓላፍነት ዘለዎ መንእሰይ ከኣ፡ ሎሚ ብዘይ ትማሊ፡ ጽባሕ ከኣ ብዘይ ሎሚ ከም ዘይህሉ ተገንዚቡ፡ መጻኢኡ ኣድማዕን ምሉእን ንክኸውን ካብቲ ነባር ኣውራሲ እቲ ከቐጽሎ ዘለዎ ተመኩሮ ናይ ምስናቕ ሓላፍነት ኣለዎ። ስለዚ ከም’ቲ “ንዝገበረልካ ግበረሉ ወይ ንገረሉ” ዝበሃል፡ ነቲ ተመኩሮ ዘቕስሞ ገዲም “ሕድሪ ከቐጽል ቅሩብ’የ” ኢሉ ናይ ምቓባል ሓላፍነት ኣለዎ። መንእሰይ ካብቲ ነባራት ዝሓለፍዎ ጉዕዞ፡ ኣብ ዝያዳ ተሃዋስን ስልጡንን እዋን ስለ ዘሎ፡ ብዕድመ ጥራይ ዘይኮነ ብኣተሓሳስባ እውን ጸብለልታ ናይ ምርኣይ ሓላፍነት ኣለዎ። ካብዚ ሓሊፉ ብኣተሓሳስባ ካብቲ ነባር እንተዘይበሪኹ፡ ነቲ ተፈጥሮኣዊ ውህብቶ ንኡስ ዕድመ ጥራይ መዝሚዙ “መንእሰይ እየ” ኢሉ እንተ ተነየተ ብልጭኡ ዘርኢ ኣይኮነን።
በቲ ሓደ ወገን ሓሓሊፉ ዝርአ፡ ነቲ ሕድሪ ተረኪቡ ብሓላፍነት ዘቐጽለልካ መንእሰይ ኣብ ክንዲ ዘርእዮ ሕጽረት እናኣረምካ ምትብብዑ ብሕማቕ ዓይኒ ምርኣዩ፡ ንቕድሚት ዘሰጉሞን ስለ ዘይኮነ፡ ክእረም ዝግበኦ እዩ። በቲ ካልእ ወገን ድማ እቲ መንእሰይ ነቲ ንናይ ሎሚ መንጠሪ ምእንቲ ክኾኖ “ትማሊ ከመይ እዩ ነይሩ?” ዝብል ሕቶ ዝምልሰሉ በዓል ሃብታም ተመኩሮ ክብሪ ሂቡ ካብ ምስማዕን ምቕሳምን ሓሊፉ ካልእ መተካእታ የብሉን። ምኽንያቱ መንእሰይ ነቲ ዝሓለፈ፡ እናተወራረሰ ኣብዚ ዘለናዮ እዋን ዝበጽሐ ቃልስን ተቓለስቱን ኣነኣኢሱን ግቡእ ክብሪ ከሊኡን “ሀ” ኢሉ ዝጅምር ዘይኮነ፡ ነቲ ናይ ኣያታቱ ተመኩሮ ዳህሲሱ፡ ነቲ ኣሉታ ገሊፉ፡ ነቲ ኣውንታ ድማ ኣራጒዱ ክቕጽል ከም ዝምረጽ ክዝንግዕ ኣይግበኦን።
ምስዚ ብዝተተሓሓዘ ነቲ “ናይ ወለዱ ዝረኸበ ተቐለተ፡ ናይ ወለዱ ዝሰኣነ ከኣ ተዘምተ” ዝብል ኣበሃህላ እውን ግቡእ ኣዝተብህሎ ምሃብ ይግባእ። ነዚ ምንባብ ዘንጊዕካ “ክላእ እዚኣቶምስ ግደፍዎም ደኣ” ተበሃሂልካ ምንጽጻግን በበይንኻ ምውፋርን ግና፡ መፍቶ እቲ ክንበታተነሉ ከይደቀሰ ዝሓድርን፡ መንእሰያት ኣባኢሱ ሕድሕዶም ካብ ምቅታል ድሕር ዘይብል፡ ጸረ ህዝቢ ኤርትራ ጉጅለ ህግደፍ ካብ ምዃን ሓሊፉ ረብሓ የብሉን።
እዚ ናይ ነባርን ሓድሽን ምውርራስ ተመኩሮ ኣብዚ ርእሰ ዓንቀጽና ተገዲስናሉ ዘለና፡ ፖለቲካዊ ዛዕባ ጥራይ ዝድረት ዘይኮነ፡ ኣብ ብዙሕ መሕበረ-ቁጠባዊ ተመኩሮ ዝዝውተር ቅኑዕ መንገዲ እዩ። መጻኢኻ ቅኑዕ ንክኸውን ቅድሜኻ ንዝነበረ ሃሰስ ምባል ክሳብ ክንደይ ኣገዳሲ ምዃኑ ንምብራህ እዮም ድማ ኣበዋት “ዝወዓለን ይንገርካ፡ ዝሰሓተን ይምከርካ” ዝብሉ። ዝሓለፈ ታሪኽ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ፡ ምስዚ ሎሚ ዘሎ ምዕባለታት ንምትእስሳር ዘይኤርትራውያን ደረስትን ተመራመርትን ደድሕሪ ኤርትራውያን ገዳይም ተቓለስቲ ዘብዘብ ኣብ ዝብልሉ እዋን፡ መንእሰይ ኤርትራ ምስ ነባራት ኣረከብቱ እንተዘይ ተናቢቡ ብኣጋኡ ክእረም ዝግበኦ እዩ። ናይ ሰባት ተመኩሮ ምልውዋጥ ጥራይ ዘይኮነ፡ ኣብ ሓያሎ ከባብታት ሃገርና፡ ንዝራብዕ እውን ምስ ዝተመኮረ ተስታይ ብዕራይ ጸሚድካ ኢኻ ብኸመይ ከም ዝሓርስ እተጽርዮን ውሕልነት እተቕስሞን። ስለዚ ከምቲ፡ “ተመሊስካ ንእትረድኦ ሓዲግካዮ ኣይትእቶ” ዝበሃል፡ ሓደ ብዘይቲ ካልእ ከምዘይዕወት ተገንዚብና “ምእንቲ ክንዕወት ንናበብ።”
