ታሪኽና ምልስ ኢልና ንድሕሪት ምስ እንጥምት ሰንሰለታዊ ባዕዳዊ መግዛእትን ንዕኡ ንምግጣም በብመድረኹ ዝተኻየደ ተጋድሎ ኢዩ ዝነግረና። ሰውራ ኤርትራ እውን ሓደ ካብ'ቲ ብጥርኑፍ  እንቢ ፥ ይኣክል ንመግዛእቲ ኢሉ ህዝቢ ኤርትራ ብፍላይ ድማ መንእሰይ ኤርትራ ንሜዳ ወጺኡ ድሕሪ መሪር ቓልሲ ነታ ዝበሃጋ ሃገር ክውንቲ ክገብራ ኣኸኣለ።

  ገድሊ ኤርትራ ከም'ዚ ሎሚ ህዝቢ ብደቁ እናተረግጸ  ትም እናተበደለ ትም ፡ መንእሰይ ንስደት ዝጽርገፈሉ ከይኮነ ነቲ ዝፈከረ መግዛእታዊ መስፍናዊት ኢትዮጵያ ሕሪ-ሕራይ ኣቢሉ ልዕላውነት ሃገር ክፈጥር ክኢሉ።

 ኣብ ዝተፈላለየ ኣጋጥሚታት ዝለዓል ነጥብታት ወይ ዘረባታት ብፍላይ በቶም ነቲ ስርዓት ዝደናገጹ ዜጋታት ንሕና ደለይቲ ለውጢ ከም ውልቓዊ ጽልኢ ኣብ ልዕሊ ኢሰያስን ህዝባዊ ግንባርን ዘለና ብእኡ መሰረት ካብ ጽልኢ ዝብገስ እንበር ዕላማ ዘለና ኮይሱ ኣይስምዖምን። ነዚ ንምብራህ እንበኣር ንሕና ኣንጻር ዝኾነ ሰብ ይኹን ውድብ ኣይኮናን እንታይ ደኣ ንፍትሒ ምንጋስ ጥራሕ ምባል ኣብ ቦታኡ እዩ። ክዝከር ዘለዎ እዚ ሒዝናዮ ዘለና ኣብ ሓደ ግዜ ድሕሪ ነጻነት፡ ድሕሪ ባድመ ውግእ፡ ምስ ምእሳር ጉጅለ -15 ዝተላዕለ ኣይኮነን። እዚ መቐጸልታ ናይ'ቲ ሰውራ ኤርትራ ዘበገሶ " ኤርትር  ነጻ ምግባር ካብ መግዛእቲ ፡ኣብ'ታ ነጻ ዝኾነት ሃገር ድማ ዜጋታታ ሓራ ክኾኑ " ኢዩ ዝነበረን ዘሎን።

  እሞ እታ ናይ ጽባሕ ኤርትራ ህግደፍ ዘይብላ እንታይ ትመስል ኢልና እንተሓሊምና ቕዋማዊ ምሕደራ ፡ ዲሞክራስን ፍትሕን ዝነግሰላ፡ ህዝባዊ ምርጫ ዝካየደሉ ብድሌቱ ህዝቢ ነቲ ኣብዝሓ -ሰልፍታት ኣምር ተጠቒሙ  / ተኸቲሉ ሰልፍታት ተወዳዲረን ሃገር ዘመሓድራ፡ ዝተሳዕረት ሰልፊ ስዕረታ ተቐቢላ ኣብ ውሽጣ ጉድለታታ ገምጊማ መሪሕነታን ፖለቲካዊ መልእኽታን ኣመሓይሻ ክትቐርብ ዝሕግዝ ወዘተ. ዝኣመሰሉ ገለ ምጥቓስ ይከኣል ።

 ኤርትራ ከም'ቲ ታሪኽ ዝምህረና ጥልያን ንመግዛእቱ ኢሉ ዝመስረታ ካብ ኮነ፡ንሕና ድማ ነታ ኤርትራ ክውንቲ ዝገበርናያ ፡ ኤርትራ ሓንቲ እያ። እዚ ማለት ዝተፈላየ ግዝኣታት ተሰማሚዐን ሓንቲ ኤርትራ ንፍጠር ኢለን ኣብ ታሪኽ ሰሚዕና ስለዘይንፈልጥ ፈደራላዊ ምሕደራ እዩ ንኤርትራ ዝብል ባይታ ዘለዎ ኣይመስለንን።

 ኣብ'ዚ ከም ኣብነት ኣብ'ዚ ሰሜን ኣመሪካ እንተ ርኢና ዝተፈላለያ ግዝኣታት ዝነበራ ኣብ ሓንቲ ሃገር ካናዳ ብመጀመርታ ኣርባዕተ ብፈደራላዊ ስምምዓት ክኣትዋ ኸለዋ እተን ዝተረፋ በብግዜኡ ዝተጸንበራ፣ ብኸምኡ ተመሳሳሊ መንገዲ እውን እዛ ሎሚ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኢለን ዝመስረታ ካብ 13 ክሳብ ሕጂ 50 ስተይትስ ( ግዝእታት) በጺሐን እየን። ኣብ'ዚ ክጥቐስ ዘለዎ ኣብዘን ክልተ ሃገራት ካናዳን ኣመሪካን እቲ ቕዋም ንጹር ቕዋማዊ ስልጣናት ናይተን ኣውራጃታት ከምዘሎ ኢና እንዕዘብ። ከም ኣብነት ክጥቐስ ዝከኣል ቐጥታ ግብሪ ፣ትምህርቲ፣ ሆስፒታል፣ ጽርግያታት፣ ቤት ማእሰርቲ፣ ፍርዲ፣ህዝባዊ ኣገልግሎት ወዘተ ሓልፍነት ኣውራጃ እዮም። ኢቲ ፈደራላዊ መንግስቲ ድማ ከም ግብሪ፣ ባንክ፣ ንግድ፣ ምክልኻል ሓይሊ፣ ወጻኢ ጉዳይ፣ ባጤራ ዝኣመሰሉ ስልጣናት ይህልዎ።

 ሓንቲ ኤርትራ ክንብል ከለና ኣሃዳዊ ስርዓት ( Unitary System ) ሃልዩዋ እቲ ብዙሑነታ ከም ናይ ሃይማኖት፥ ባህሊ፣ ቛንቛ ፣ ብሄር ወዘተ ከም ጸጋ ደኣንበር ዕንቅፋት ከምዘይኮነ ብምግንዛብ ኣብ ፍትሕን ዲሞክራስን ዝተመርኮሰ ህዝቢ ኤርትራ በቲ ጆግራፊካዊ ኣቐማምጣኡ ኣብ እተን ንቡራት 8 ኣውራጃታት ምምሕዳራት ተወጋጊኑ ካብ ዓዲ - ኣውራጃ ሃገር ዝብል ጸፍሕታት በቲ ዘይምእኩል ምሕደራ ኩሉ ቕዋማዊ ስልጣን ኣብ'ቲ ማእከላይ መንግስቲ ዝተወሰነ ኮይኑ ምስ ዕብየትን ምምዕባል ናይተን ኣውራጃታት ኣብ ንሰን ብዝያዳ ከድምዓሉ ዝኽእላ ከም ምግፋፍ ዓሳ፥ ሕርሻ ወዘተ ስልጣን ክወስዳ ይኽእላ።

 ኣብ'ዚ እቲ ፈደራልዝም ኣብ ምምቕቓል ቕዋማዊ ስልጣናት ሕማቕ'ዩ ማለት ኣይኮነን። የግዳስ ኣብ ኤርትራ ታሪኽ ስለዘይብሉ እቲ ተደላይነቱ ካብቶም ዘልዕልዎ ነዚ ኣርእስቲ ካብ ፍርሒ፥ ዕብለላ ናይ ሓደ ሸነኽ ብፍላይ ነቲ ትግርኛ ተዛራባይ እንተድኣ ኮይኑ እቲ ፍታሕ ካልእ መንገዲ ክህልዎ ይኽእል።

 እዚ ብፍላይ ኣብ ጎረቤትና ሃገር ዝረኣናዮን እንሪኦ ዘለንና ተመክሮ ናይ ኤትኒካዊ ( ብሄራዊ) ፈደራሊዝም ምሕደራ ከም ዘይሰርሕ ብተግባር ንሪኦ ስለዘለና ሎሚ ዘካትዕ ኣይኮነን ዝብል እዩ፡፡ እዚ ኣብ ውሽጢ ደንበ ተቓውሞ ነዚ ናይ ጎረቤት ተለቒሖም ኣብ ዝሓለፈ 20 ዓመታት ጽዑቕ ክትዓት ኣብ ውሽጢ ደንበ ተቛውሞ ከም ዝተኻየደ ብፍላይ ኣብ ፓልቶክ ሶሽያል መድያ መብዛሕትና እንዝክሮ እዩ።

 እዚ ኣርእስቲ ናይ ኤትኒክ ፈደራልዝም ነቲ መሰረታዊ ናይ ሓደ ዜጋ መሰል ዝሕመረቱ ዝሰሓተ ስለዝኾነ ነቲ ንሕና ኤርትራውያን ኣብ ፍትሕን ዲሞክራስን እንምርኮሰሉ ዝጻረር ወይ ዘየኽብር፡ ኮይኑ ነቲ ክልል ( ምምሕዳር )ኣብ ክንዲ ብጆግራፊካዊ ሸነኹ ዝረአ  ነቲ ሓደ ህዝቢ ወይ ብሄር ከም ሓደ ኣተኣሓሳስባን ድሌትን ዘለዎ ተራእዩ መሰል ሓደ ውልቐ- ሰብ ከም ቐዳምነት ዘይሰርዕ እዩ።

 ኣብ'ቲ ናይ ኤርትራ ፖለቲካ ምልስ  ኢልና ነቶም የሕዋትና ንሕቶ ርእሰ ውሳኔ ክሳብ ምግንጻል ዝብሉ ነቲ ምምሕዳር ብብሄር ጠሚትና ካርታ ኤርትራ ጥውይውይ ከነብሎ ጽቡቕ ኣይመስለንን፡እታ ኤርትራ እውን እትቑረጽን እትሽርፈፍን ኣይኮነትን።  ንምንታይ እንተ ኢልና፡  ኤርትራ ንኹላትና ትኣኽለና እያ።ኣብ ኤርትራ ሓደ ዜጋ መሰል ዝህልዎ ካብ መን ስድራ- ቤት ይውለድ ብዘየገድስ፡ እንታይ ቛንቛ ይዛረብ፡ እምነት ዝመረጾ ም  ኩላትና ሓደ ኢና ኢልና ክንኣምን ይግብኣና። ስዒቡ ኩሉ ዜጋ ብዘይኣፈላላይ ዝኣክል ትምህርትን ሕክምናን እንተረኺቡ ብቑዕ ዜጋ ምዃኑ ስለዘይተርፍ ኣብ ጉዳይ ሃገሩ ተሳቲፉ ኣብ ምምራሕ ዝበጽሕ መን ብዘየገድስ ድሉዋት ክንከውን የድሊ። እዚ ማለት ኣብ ሓንቲ ብቕዋም እትመሓደር ሃገር ዲሞክራስያዊ መሰላት ከም መትከል እንድሕሪ ተቐቢልናዮ፡ ነቲ መሰላትና ዝግህስ መንግስቲ  ኣየውርድ ዝብል እንተ ረኺብና ድማ ፍትሓውነት እንረኽበሉ ኣብ ቤት ፍርዲ  ክንማጎት ንኽእል።

  ንምጥቕላል መንገድና እዚ ካብ ኮነ፡ ክፉት ክትዓት ብምክብባር ልፉት ክትዓት ክያድ ከድልየና እዩ።  ግን ነዞም ጉዳያት ሕጂን ምስ ምምስራት መሰጋገሪ መድረኻት ክንፍትሾም ዘለና እዩ እሞ፡  ጥራሕ ይኣክል ይኣክል ምባል ተሪፉ ኣብ ሓደ ዝተጠርነፈ ሓሳባት እንተበጻሕና ኣገዳስነት ኣለዎ ንምባል እዩ። እቶም ፍሉጣት ፈንጣሕትን ዘረግትን ነቲ መባእታዊ  ሃ ሁ ፖለቲካ ስሒቶም ኣብ ንምፍራስን ንምንሻውን ሰልፍታትን ዝውዕሉ ብዙሕ ኣቕልቦ ከይሃብናሎም ናብ ሓሳባት እንበር ናብ ሰባት ኣይንርአ እናበልኩ ጉዳይና ብባዕልና።

ኣብ ዓለምና ንዝጎደለ ዝምልእ፥ ንዝበለየ ዘሕድስ፥ ንዝተሰብረ ዝጽግን፥ ንዝፈረሰ ድማ ዝሃንጽ ጥዑይ ኣእምሮ ዘለዎም ሰባት ብዙሓት ኢዮም። በኣንጻሩ፥ ብእንጻር’ዚ ልዕል ኢሉ ዝተገልጸ ዝሰርሕ ጥዑይ ዘይኮነ ኣእምሮ ዘለዎም’ውን ከምኡ ብዙሓት እዮም። እዚ ጥዑይን ዘይጥዑይን ኣእምሮ ዘለዎም ሰባት ነናቶም ባህርን ጠባያትን ክህልዎም ድማ ናይ ግድን እዩ። ካብዚኦም ከኣ ንምዕብልናን ብልጽግናን ዝሓስቡን፥ ህውከትን ዕግርግርን ዝፈጥሩን ኣለውዎም።

እዞም ተጠቒሶም ዘለው ባህርያት ማለት፡ ዓለምና ብኽልተ ተጻረርቲ ዝቖመት ምዃና እዩ ዝእምት። ንሱ ድማ ጻዕዳ እንተልዩ ጸሊም ይህሉ፥ ብርሃን እንተልዩ ጸልማት ይህሉ ማለት እዩ። በዚ መሰረት ሓደ ሓሳብ ወይ ርእይቶ ክቐርብ እንከሎ፥ ናቱ ተጻራሪ ሓሳብ ወይ ርእይቶ ከምዘሎ ክንርዳእ ኣሎና። ነዚ ተጻራሪ ሓሳብ ወይ ርእይቶ ምስቶም ተጻራሪ  ርእይቶ  ዘለዎም ሰባት ኣብ እንረዳደኣሉን እንካን ሃባን ኣብ እንብለሉን ግዜ፥ ንናይ ሓሳብካ ምግላጽ ማዕርነትን፥ ናይ ምድምማጽን ኣገባብ ክንክተል ይግበኣና። ምስ እዚ ተተሓሒዙ ነቲ ክልተ ዝተፈላለየ ርእይቶ ይኹን ሓሳብ ብናተይ ይበልጽ፥ ወይ ንምክልኻል ኣብ ዝብል ሙጉት ዘይኮነስ፥ ነቲ ቀሪቡ ዘሎ ሓሳብ ወይ ርእይቶ ብፍልጠትን ኣእምሮኣዊ ብስለትን ቀሪብካ ነቲ ናይ ሓሳብ ፍልልይ ኣብ ናይ ኩልኻ ረብሓ ብዘውዕል እወንታዊ ፍታሕ ንምብጻሕን ክንዋሳእ ይግባእ። ብተወሳኺ እውን እቲ ኣቀራርባናን ርክባትናን ንሓዲሽ ሓሳባት ዝቕበል መንፈስ ክህሉን፡ ንዓኡ ንምህብታም ዝግበር ምጉትን ኣብ ግምት ብምእታው፥ “እዚዶ ንዝሓሰብክዎ ክኾልፈኒ ወይ ግጉይ ኰይነ ከቕርበኒ” ካብ ዝብል ብደዓዊን፥ መን ከማይን ናጻ ኮይና ኣብቲ ዝቐርብ ሓሳብ እምበር መን የቕርቦ ኣሎ ዝብል ገዲፍና ክንዋሳእ ከለና ናይ እወንታዊ ባህሪ፡ ቅኑዕ ልቦናን ብልህነትን ዘልዎም ሰባት ምልክት እዩ።

እቶም ንምፍራስ ዝተዓጥቁ ሰባት ነቲ ዝሓዝዎ ዕላማ ኣብ ተግባር ክቕይርዎ ከለዉ፡ ዘቕርብዎ ሓሳብ ነቲ ንሕናን ንሶምን ዝብል እዮም ብዝያዳ ንቕድሚት ዘምጽእዎ። እዚ ነቲ ናቶም ሓሳብ ወይ ርእይቶ ዝያዳ ትዂረት ብምሃብ ነቲ ናይ ካልእ ሓሳብ ወይ ርእይቶ ክስዕርዎን ክጭፍልቕዎን እምበር፥ ነቲ ዝቐርብ ዘሎ ርእይቶ ወይ ሓሳብ ካብዚ ናተይ ይሓይሽ ይኸውን ኢሎም ንኽመራመሩሉ ዝብል ሕልና ፈጺሞም ኣየዘውትሩን። በዚ መሰረት ንዝተፈላለዩ ዛዕባታት ይኹን ርእይቶታት ጥቕሙን ጉድኣቱን መምዮም፥ ንረብሓ ኩሉ ዝኸውን ናይ ሓሳብ ምቅርራብ ብዘተኣናግድ ኣገባብ ምጥቃም፡ ናይ ድሌትን ምትብባዕን ሸውሃት የብሎምን። እዚ ዘይምህላው ድማ ነቲ ናይ ፖለቲካዊ ፍልልያት ምክእኣልን ምጽውዋርን ኣህሲሱ፥ ነቲ ክብርታት ዲሞክራሲ ንምግንዛብ ይኹን፥ ነቲ ዝግበር ምቅርራብን ልዝባትን’ውን እንተሃለወ፥ ሃናጽን ናይ ሓባር ዕላማታት ንምዕዋት ቅኑዕ ኣተሓሳስባ ንምውናን ይዓግት። እዚ ባህሪ እዚ እዩ እውን ኣብ ውሽጢ ሓደ ሰልፊ ይኹን ወይ እውን ንናይ ብዙሓት ሰልፍታት ኣብ ናይ ሓሳባትን ርእይቶታትን ድሌታትን ግቡእ ቆላሕታን ኣድህቦን ከይተዋህቦ ንምምሕዳሩ ዘሸግርን ናይ ሓሳባትን ርእይቶን ሓድነት ተሳኢኑ ኣብ ምፍንጫል ገጹ ዝምዕብልን።

በኣንጻሩ እቶም ንዝተፈላለዩ ርእይቶታት ተቐቢሎም ኣእምሮ ዝመልኦ ኣገባብ ተኸቲሎም፥ ኣብቲ ናይ ርእይቶታት ፍልልይ ተጻራሪ ክትዓት ወይ ምጉት ዕሙቕ ዝበለ ትኹረት ይገብሩ፡፥ ካብዚ ነቒሎም ነቲ ዝቐርብ ዘሎ ርእይቶታት ብኹሉ ጎድንታቱ ብርትዓዊ ኣገባብ ምርድዳእን፥ ሕድገታትን ብምግባር  ንኹሉ ዓወት ዘጎናጽፍን ኣብ ማእከላይ ፍታሕ ዘብጽሕን መስርሕ ይኽተሉ። ስለዚ እዩ ድማ ምስቶም ብሓሳብን ብርእይቶን ዘይሰማምዕዎም ሰባት ብርትዓዊ ዝኾነ ኣቀራርባን ምድምማጽን ዝዓሰሎ ክትዓት የካይዱ። ከምዚ ዝዓይነቱ ክፉት ልቦና ዝመልኦ ክትዓት፡ ውጽኢት ብዝህብ ኣገባብ ንዝተፈላለዩ ርእይቶታት ካብ ፍልጠትን፥ ኣእምሮኣዊ ብስለትን ነቒሎም ኣብ ንኹሉ ዝዕግብ ፍታሕ ዝሰማምዑ። እዚ ድማ ከምቲ ስዋሚ ቪቨካናንዳ ዝበሎ፥ (ካብ ጉጉል) “ሓያልነት ናይ ኣእምሮ ልክዕ ከም ናይ ጸሓይ ጩራታት እዩ። ኣብ ሓደ ምስ ዝእከቡ ብርሃን ይህቡ ይብል።”

ብቕኑዕን ብሱልን ኣእምሮ ንዝኾነ ይኹን ኣትኩሮ ክትገብረሉ እንከሎኻ ኣብ ዘየድሊ ሓሳባት ወይ ርእይቶታት ኣይትሕምብስን ኢኻ። እንታይ ደኣ ነቲ ብዝያዳ ንኹሉ በሪሁን ጎሊሁን ንኽረአ ዝኽእል ሓሳባትን ርእይቶታትን ኣብ ምቕራብ ኢኻ ተድህብ። ከምዚ ዝዓይነቱ ቅኑዕን ኩሉ ክርደኦ ብዝኽእል እወንታዊ ሚዛንን ንምሃብ ኣብ ተድህበሉ ነቲ ኣሎ ዝበሃል ሽግራት ወይ እውን ፍልልያት ብናይ ሓድሕድ ሰናይ ድሌታትን ዕጋበትን ንምምላእ ዘዕውት ይኸውን። 

ንሕና ከም ደቂ ሰባት መጠን፥ ብናይ ሓሳብ ወይ ርእይቶታት ፍልልይ ክንረሓሓቕ ንኽእል ኢና። ነዚ ናይ ሓሳብ ምርሕሓቕ ግና ከመይ ገርና ኣብ ናይ ሓባር ሓሳብ ከም ዝሰጥም ክንገብሮ እንተዘይክኢልና ናይ ውድቀት ምልክት እዩ ክኸውን። እዚ ምስቲ ናይ ሓደ ጥርሙዝ ነቲ ናይ ጸሓይ ጩራ ኣብ ሓደ ማእከል እንተምጺእካዮ ዘቀጻጽል ሓዊ ክፈጥር ዝኽእል ተምሳል ኢዩ። እዚ ጩራ ጸሓይ እዚ ካብቲ ማእከል ናይቲ ጠርሙዝ እንተኣርሒቕካዮ ወይ ኣዚኻ እንተቕሪብካዮ ነቲ ክፈጥረልካ እትደልዮ ሓዊ (ብርሃን) ኣይክትረኽቦን ኢኻ። እዚ እንታይ የመልክተልና፡ ንሕና ኤርትራውያን ምስ ኩሉ ብዝሕነት ቋንቋ፥ ሃይማኖትን፥ ኣውራጃን ብሓንቲ ሃገረ ኤርትራ ኢና እንውከል። ነዚ ብዙሕነትና ካብቲ ማእከላዊ ሃገራዊ መለለይና ብዘውጽእ ኣጠቓቕማ ክንጥቀም እንተተበጊስና፥ ኣብ “ንሕናን ንሳቶምን ክንጽመድ ምዃንና ርዱእ እዩ። ስለዚ ከም ኣብነት ደገፍትን ተቓወምትን፥ ገዲምን ሓዲሽን፥ ዓበይትን መንእሰያትን፥ ወዘተ ብዝብል  ምስ እንፈላለ፥ ልክዕ ከምቲ ጮራ ጸሓይ ካብቲ  ማእከል ኣዚና እንተርሒቕናዮ ወይ እንተኣቕሪብናዮ ብርሃን እንስእን፥ ንሕና ውን ብሰንኪ እዚ “ንሕናን ንሳቶምን” ምብህሃል ባና ሓርነት ክሕርመና ኢዩ።  ስለዚ ነዚ ንሕናን ንሳቶምን ዘብል ገዲፍና ኣብ ማእከል ኣምጺእና ምልኪ እንስዕረሉ ዓወት ንኽንጎናጸፍ ክንበቅዕ ይግበኣና።